Nguồn: Dominic Ziegler, “South-East Asian countries are trapped between two superpowers”, The Economist, 17/11/2020.
Biên dịch: Nguyễn Thành Long
Cân bằng giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ không phải là điều dễ dàng.
Không khu vực nào trên thế giới có nguy cơ hứng chịu sự cạnh tranh kinh tế, chiến lược và quân sự giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc nhiều hơn so với 11 quốc gia Đông Nam Á. Và sự cạnh tranh đó sẽ gia tăng trong năm 2021.
Một mặt, nhiều người trong khu vực cảm thấy lo lắng trước mong muốn của Chủ tịch Tập Cận Bình trong việc giành lại vị trí trung tâm mà Trung Quốc từng có ở Đông Á trước khi bị phương Tây và Nhật Bản phế truất trong thế kỷ 19 và 20. Trung Quốc không chỉ đang hung hăng thách thức các tuyên bố chủ quyền lãnh thổ và trên biển của Brunei, Indonesia, Malaysia, Philippines và Việt Nam ở Biển Đông, nơi phần lớn hoạt động thương mại đường biển của Trung Quốc đi qua. Ông Tập còn kêu gọi “người châu Á điều hành công việc của châu Á”, một cách nói cho việc Trung Quốc sẽ điều hành châu Á. Như một ngoại trưởng Trung Quốc từng phát biểu tại một cuộc họp của ASEAN: “Trung Quốc là một nước lớn còn [các anh] là các nước nhỏ, và đó là một thực tế”.
Mặt khác, trong khi các thành viên ASEAN vẫn hoan nghênh Mỹ như là một cường quốc quân sự thống trị trong khu vực để chống lại sức mạnh ngày càng tăng của Trung Quốc, họ cũng biết rằng xung đột sẽ là thảm họa đối với mình. Các nhà ngoại giao Đông Nam Á đã không lớn tiếng cổ vũ cho luận điệu chống Trung Quốc của chính quyền Tổng thống Donald Trump, điều khó có thể thay đổi dưới thời Tổng thống Joe Biden. Và điều này cũng không có gì lạ. Nhiều chính phủ trong khu vực không có thiện chí với dân chủ, và ít quốc gia coi mô hình chính trị của Mỹ là một mô hình đáng để mô phỏng.
Trên tất cả, Trung Quốc ở quá gần và đã quá mạnh để có thể chống lại. Đây là đối tác thương mại lớn nhất của Đông Nam Á và là nhà đầu tư lớn thứ hai, sau Nhật Bản. Sự thịnh vượng của ASEAN gắn liền với Trung Quốc cũng như các chuỗi cung ứng của nó. Và như Sebastian Strangio, một nhà quan sát nhạy bén về khu vực, đã chỉ ra trong cuốn sách mới, “In the Dragon’s Shadow”, Đông Nam Á có lợi ích quan trọng trong sự tăng trưởng và ổn định của Trung Quốc: trong lịch sử, tình trạng hỗn loạn ở Trung Quốc thường khiến bất ổn lan xuống phía nam.
Vì vậy, làm thế nào để không bị mắc kẹt giữa hai người khổng lồ? Các chiến lược gia khu vực nhắc nhở bản thân rằng, khi nói đến cạnh tranh nước lớn, mọi thứ đã từng rất tồi tệ. Vào thời đỉnh điểm Chiến tranh Lạnh, xung đột đẫm máu ở Đông Dương, cùng với các cuộc nổi dậy của cộng sản ở những nơi khác, đã đe dọa làm biến mất quyền tự chủ của Đông Nam Á. Những lo ngại đó và nhu cầu tạo ra một cơ chế để quản lý sự ngờ vực lẫn nhau, là chất xúc tác để Indonesia, Malaysia, Philippines, Thái Lan và Singapore thành lập ASEAN hơn 50 năm trước. Và hôm nay? Các chiến lược gia nói, pha chút trào lộng, rằng ít nhất Trung Quốc và Hoa Kỳ đã không chia đôi khu vực giữa họ với nhau.
Đối với năm 2021, kinh nghiệm của khu vực trong việc quản lý sự cạnh tranh giữa hai cường quốc sẽ thu hút sự chú ý. Đông Nam Á đã tồn tại dưới nách Trung Quốc trong nhiều thiên niên kỷ, và các nước ASEAN đã đối phó với sự hiện diện của Mỹ kể từ sau Thế chiến II. Bilahari Kausikan, nhà cựu ngoại giao hàng đầu của Singapore, cho biết cách tiếp cận sẽ là “phòng bị nước đôi, cân bằng và phù thịnh” (hedge, balance and bandwagon) giữa hai bên. Các sinh viên quan hệ quốc tế thường được dạy rằng chỉ có thể thực hiện một trong ba cách tiếp cận này ở một thời điểm bất kỳ. Tuy nhiên, người Đông Nam Á thực dụng, như ông Kausikan lập luận, có khả năng thực hiện cùng lúc cả ba điều này. Một ví dụ cho năm 2021: dù Philippines dưới thời Tổng thống Rodrigo Duterte tiếp tục tranh thủ ông Tập để thu hút đầu tư của Trung Quốc, chúng ta cũng nên mong đợi một sự cải thiện nhanh chóng mối quan hệ quân sự từng căng thẳng của nước này với Mỹ. Đông Nam Á trong năm 2021 cũng sẽ làm nhiều hơn nữa để đưa các cường quốc khác, đặc biệt là Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia và Ấn Độ, cùng chia sẻ cả sự thịnh vượng và an ninh của khu vực.
Phải thừa nhận rằng phòng bị nước đôi, cân bằng và phù thịnh dựa trên trên một giả định lớn: rằng cả Mỹ và Trung Quốc đều không thực sự có ý định tách rời hoàn toàn hai nền kinh tế của họ. Tính toán đó có lẽ là đúng, và ngay cả khi sự cạnh tranh gay gắt và đàm phán giữa hai cường quốc sẽ khiến chuỗi cung ứng toàn cầu được tái cấu trúc, thì Đông Nam Á vẫn có ý định thu lợi từ điều đó.
Mặc dù vậy, đó là một canh bạc, và các rủi ro khác luôn rình rập. Một trong số đó là việc duy trì sự đoàn kết của ASEAN. Trung Quốc đã cố gắng chia rẽ tổ chức này bằng cách biến Campuchia và Lào thành các quốc gia phụ thuộc, ít nhất là vào lúc này. Việc ông Tập ngày càng tuyên bố sẽ lên tiếng cho tất cả người gốc Hoa ở nước ngoài, bao gồm cả 30 triệu người ở Đông Nam Á, làm tăng nguy cơ những người theo chủ nghĩa dân tộc sử dụng tình cảm chống Trung Quốc để gây thù hận sắc tộc.
Có lẽ rủi ro đáng ngại nhất là một cuộc đụng độ ngoài ý muốn giữa Trung Quốc và Mỹ trên Biển Đông. Trong trường hợp xảy ra xung đột quân sự thì phòng bị nước đôi, cân bằng và phù thịnh sẽ không giúp ích được nhiều cho bất cứ nước nào.
