Nguồn: James Palmer, “Trump’s Attacks on Harvard Cause Alarm in China”, Foreign Policy, 27/05/2025
Biên dịch: Tạ Kiều Trang
Những mối lo ngại hiện nay về việc sinh viên làm gián điệp phần lớn là vô căn cứ.
Tiêu điểm tuần này: Sinh viên Trung Quốc bị cuốn vào cuộc đối đầu giữa Đại học Harvard với chính quyền Trump; Bộ trưởng Quốc phòng Trung Quốc không tham dự diễn đàn an ninh hàng đầu châu Á; Bắc Kinh tiếp tục đẩy mạnh sản xuất nội địa.
Tổng thống Trump nhắm vào sinh viên quốc tế
Quyết định của chính quyền Trump hồi tuần trước nhằm ngăn Đại học Harvard tiếp nhận sinh viên quốc tế đã gây bàng hoàng ở Trung Quốc, nơi Harvard từ lâu có được vị thế gần như huyền thoại trong mắt các sinh viên đầy tham vọng và phụ huynh của họ. Hiện có 1,282 sinh viên Trung Quốc tại Harvard – chiếm khoảng 12,6% tổng số sinh viên quốc tế của trường. Tuy quy định mới đang được tạm hoãn theo lệnh của toà án nhưng theo đó, những sinh viên này sẽ buộc phải chuyển trường.
Trung Quốc gửi nhiều sinh viên sang Mỹ hơn bất cứ quốc gia nào khác. Năm học 2023 – 2024 là một ngoại lệ khi Ấn Độ vượt lên dẫn đầu. Năm học đó chỉ có khoảng 277,398 sinh viên Trung Quốc theo học tại các trường đại học Mỹ – giảm mạnh so với năm học 2019 – 2020, thời điểm trước khi đại dịch COVID-19 gần như gián đoạn dòng sinh viên quốc tế mới.
Trong nhiệm kỳ đầu của Tổng thống Donald Trump, cố vấn cấp cao Stephen Miller, viện dẫn những lo ngại về hoạt động gián điệp, đã từng cố thuyết phục ông Trump chấm dứt hoàn toàn chương trình thị thực cho sinh viên Trung Quốc. Nhưng Tổng thống lại bị thuyết phục bởi đại sứ Mỹ tại Trung Quốc lúc đó là ông Terry Branstad, người lập luận rằng việc để mất sinh viên Trung Quốc sẽ là một tổn thất tài chính nghiêm trọng đối với các trường nhỏ, trong đó có cả những trường ở bang Iowa, quê nhà đại sứ.
Lập luận của Branstad đã đúng: Theo ước tính ban đầu, lượng sinh viên quốc tế sụt giảm sau đại dịch đã khiến các đại học Mỹ thiệt hại khoảng 10 tỷ USD. Phần lớn những sinh viên này, đặc biệt là sinh viên Trung Quốc, vẫn đi du học nhưng lại chọn các quốc gia khác.
Tuy nhiên, chính quyền Trump nhiệm kỳ hai đã gia tăng công kích nhằm vào vấn đề nhập cư và giáo dục bậc đại học, do đó lần này họ có thể xem tổn thất của các trường đại học là một thắng lợi cho chương trình nghị sự của mình. Nhà Trắng hiện đang mở rộng cuộc tấn công nhắm vào sinh viên thêm một bước nữa: Vào ngày 27 tháng 5, Ngoại trưởng Marco Rubio ra lệnh cho tất cả sứ quán Mỹ trên toàn thế giới tạm ngừng toàn bộ phỏng vấn cấp thị thực cho sinh viên.
Tuy chính quyền dường như đang bị chi phối chủ yếu bởi thành kiến nói chung đối với giáo dục đại học và nhập cư, họ vẫn có những lo ngại riêng về việc sinh viên Trung Quốc làm gián điệp. Một số “diều hâu” có quan điểm cực đoan hơn đã mô tả sinh viên Trung Quốc như một “đạo quân thứ năm” (fifth column) hay “con ngựa thành Troy” trong lòng nước Mỹ. Những thuyết âm mưu khái quát hơn về cái gọi là sự thâm nhập của người Trung Quốc khá phổ biến với nhóm bảo thủ; Bản thân ông Trump cũng cổ xuý một số thuyết này và được cho là đã cáo buộc “gần như tất cả” sinh viên Trung Quốc là gián điệp.
Công bằng mà nói, những lo ngại về việc Trung Quốc sử dụng sinh viên làm gián điệp không phải là mới, cũng không phải là nỗi lo của một đảng duy nhất. Một số trường đại học đã bị điều tra và một số sinh viên cao học Trung Quốc trong các ngành STEM đã bị nhắm đến để trục xuất. Ngay cả cựu Tổng thống Joe Biden cũng duy trì lệnh cấm của Tổng thống Trump đối với sinh viên cao học đến từ các trường có liên hệ với quân đội Trung Quốc.
Đúng là đã có một số ít sinh viên Trung Quốc bị buộc tội gián điệp, với phạm vi cơ sở các vụ việc từ chắc chắn cho đến không chắc chắn. Nhưng tổng số các vụ việc chỉ là giọt nước so với làn sóng sinh viên Trung Quốc. Thêm vào đó, nỗ lực gần đây nhất của Mỹ nhắm đến hợp tác học thuật với Trung Quốc – “Sáng kiến Trung Quốc” (China Initiative) dưới thời chính quyền Trump nhiệm kỳ đầu – là một thất bại khi đưa đến loạt vụ kiện tụng không thành và các cáo buộc phân biệt chủng tộc.
Tuy nhiên, mặc dù Washington đang ám ảnh với vấn đề gián điệp, mối bận tâm chính của Bắc Kinh lại không phải là gián điệp, mà là đảm bảo sinh viên trung thành về mặt tư tưởng và theo dõi xem họ có bất đồng chính kiến trong thời gian du học hay không. Theo phóng viên Bethany Allen, Bắc Kinh đầu tư nguồn lực đáng kể để kiểm soát các “Hội Sinh viên và Học giả Trung Quốc” ở các trường nước ngoài, bởi nỗi lo lâu nay rằng thời gian du học là khi mầm mống tư tưởng phản kháng nảy sinh.
Ngay cả khi chính quyền Trump có rút lại chiến dịch nhắm vào sinh viên quốc tế, thiệt hại cũng đã rất nhiều. Đối với các gia đình Trung Quốc, gửi con đi du học vẫn là một quyết định tốn kém – và không phải là thứ mà họ sẵn sàng chấp nhận quá nhiều rủi ro.
Tin tức được quan tâm
Đối thoại Shangri-La. Diễn đàn an ninh hàng đầu châu Á sẽ khai mạc vào cuối tuần này tại Singapore và ngay từ bây giờ đã có những liên hệ với tình hình chính trị nội bộ của Trung Quốc. Vào năm ngoái, Bộ trưởng Bộ Quốc phòng Đổng Quân đã có một bài phát biểu đanh thép nhắm đến Mỹ; Năm nay, ông được cho là sẽ hoàn toàn không tham dự diễn đàn đối thoại này.
Cuộc thanh trừng đang diễn ra trong quân đội Trung Quốc có liên quan đến tham nhũng đúng nghĩa, nhất là đối với Lực lượng Tên lửa Quân đội Giải phóng Nhân dân Trung Quốc (PLARF), và đã khiến hai người tiền nhiệm của Đổng Quân bị loại bỏ. Vào tháng 12 năm ngoái, Đổng Quân từng được cho là một mục tiêu thanh trừng sau khi đột ngột biến mất khỏi tầm mắt công chúng, nhưng ông đã tái xuất không lâu sau đó.
Đổng Quân không có mối quan hệ nào được biết đến với PLARF, vì vậy, việc ông biến mất khỏi tầm mắt công chúng cũng có thể là vì những lý do khác, chẳng hạn như vấn đề sức khỏe. Đảng Cộng sản Trung Quốc không công khai thông tin sức khỏe của các lãnh đạo. Việc này có thể làm dấy lên những tin đồn vô căn cứ, tương tự như hồi Chủ tịch Tập Cận Bình bị ốm trong chuyến thăm Nam Phi vào năm 2023.
Mối lo ngại về COVID-19. Biến thể COVID-19 mới làm tăng số ca ở Trung Quốc hiện đã lan sang Mỹ. Một số ca bệnh đã được phát hiện ở các du khách quốc tế khi nhập cảnh qua các sân bay lớn của Mỹ.
Như đã đề cập ở tuần trước, biến thể này có vẻ gây ảnh hưởng đặc biệt nghiêm trọng đến trẻ em, nhưng nhìn chung vẫn giống các biến thể omicron khác – chủ yếu chỉ gây ra triệu chứng nhẹ, tương tự cúm thông thường nhưng kèm theo đau họng dữ dội. Vị bác sĩ nổi tiếng của Trung Quốc, ông Chung Nam Sơn (Zhong Nanshan), cho biết làn sóng lây nhiễm mới nhất đã đạt đỉnh tại Trung Quốc, nhưng số liệu COVID của nước này vẫn còn rất thiếu độ tin cậy.
Công nghệ và Kinh doanh
Made in China. Tờ Bloomberg đưa tin ngày 26 tháng 5 cho biết, Bắc Kinh dự kiến tiếp tục đẩy mạnh sản xuất nội địa chất lượng cao, bất chấp sức ép từ các nước yêu cầu giảm bớt tốc độ sản xuất – thứ đã gây nên tình trạng dư thừa công suất ở nhiều lĩnh vực. Chương trình “Made in China 2025” mang đậm dấu ấn của Chủ tịch Tập Cận Bình, trong đó kết hợp tham vọng phát triển công nghệ và sản xuất nội địa, đã ghi nhận những kết quả trái chiều. Trung Quốc vẫn phụ thuộc vào nhập khẩu trong nhiều lĩnh vực then chốt, tuy nhiên, những tiến bộ công nghệ vượt bậc trong các ngành như máy bay không người lái và năng lượng mặt trời đã khiến giới hoạch định chính sách Mỹ phải lo ngại.
Trung Quốc là nền kinh tế hỗn hợp, trong đó kế hoạch nhà nước và các kế hoạch 5 năm đóng vai trò quan trọng. Giữa các tuyên bố và thực tế triển khai vẫn còn là khoảng cách lớn, quá trình thực hiện các kế hoạch này cũng thay đổi đáng kể theo thời gian. Nhưng việc Trung Quốc không hề có ý định từ bỏ nỗ lực tiến lên trong chuỗi giá trị sản xuất là điều hoàn toàn dễ hiểu.
Chiến dịch chống gián điệp. Trong khi người Mỹ lo ngại về sinh viên Trung Quốc, Bộ An ninh Quốc gia Trung Quốc lại bị chi phối bởi tâm lý bài ngoại cực đoan. Trong bài viết công kích mới nhất đăng tải trên nền tảng Weixin, cơ quan này cảnh báo những “doanh nhân không kinh doanh” và “người tình không thực tình” là dấu hiệu của người có khả năng là điệp viên nước ngoài. (Như thường lệ, không quốc gia cụ thể nào bị nêu đích danh là mối đe dọa).
Việc Trung Quốc hình sự hóa một cách bao trùm các nỗ lực thu thập thông tin đã khiến mọi thành phần, từ các công ty thẩm định cho đến nhân viên tổ chức phi chính phủ, đều bị nhắm đến. Điều này tạo ra bầu không khí nghi kỵ, nơi mà bất kỳ liên hệ nào với người nước ngoài cũng bị quy chụp là đáng ngờ.
