Nguồn: “How to win peace in the Middle East”, The Economist, 26/06/2025
Biên dịch: Viên Đăng Huy
Donald Trump đã đánh cược. Nhưng liệu ông ấy có thắng? Ông đã ném bom chương trình hạt nhân của Iran và ngay lập tức áp đặt lệnh ngừng bắn giữa Israel và Iran, mà không có bất kỳ thương vong nào từ phía Mỹ. Đây là lời biện minh cho những người, bao gồm cả tờ báo này, lo sợ rằng Iran sẽ phản ứng mạnh mẽ.
Tuy nhiên, rủi ro chỉ là một nửa của bài toán: yếu tố còn lại là liệu Mỹ có thể lợi dụng một cuộc tấn công để ngăn chặn Iran chế tạo vũ khí hạt nhân hay không. Cách tốt nhất để đạt được điều đó bây giờ là ông Trump đạt được một thỏa thuận hạt nhân toàn diện với chế độ này. Ông có thể củng cố điều đó bằng cách thúc đẩy Trung Đông giải quyết các vấn đề của mình thông qua thương mại và đầu tư, thay vì chuẩn bị cho các cuộc chiến tranh. Đó là những nhiệm vụ khó khăn, nhưng nếu ông Trump thậm chí hoàn thành một phần trong số đó, ông sẽ giành được một phần thưởng mà những người tiền nhiệm của ông đã bỏ lỡ.
Những nỗ lực của ông nên bắt đầu bằng việc đánh giá mức độ thiệt hại mà 14 quả bom xuyên phá hầm ngầm và khoảng 30 tên lửa hành trình của mình đã gây ra cho ba cơ sở ở Iran. Đúng như tính cách của mình, ông Trump tuyên bố đã “xóa sổ” chương trình của Iran. Trong vòng vài ngày, ông đã bị mâu thuẫn bởi một đánh giá rò rỉ từ Cơ quan Tình báo Quốc phòng cảnh báo rằng chương trình hạt nhân của Iran chỉ bị chậm lại vài tháng. Nhưng đó là đánh giá sơ bộ và “có độ tin cậy thấp”. Và rồi, chính nhận định đó lại bị phản bác.
Cuộc tranh cãi nảy lửa đang diễn ra không được làm lu mờ sự thật cốt lõi. Việc ném bom đơn thuần khó có thể phá hủy hoàn toàn tất cả các cơ sở của Iran một cách có thể kiểm chứng được, và không đời nào có thể xóa bỏ kiến thức hạt nhân của nước này. Mục đích của nó là làm chậm chương trình hoặc tốt hơn là thuyết phục Iran rằng vũ khí hạt nhân không đáng để theo đuổi. Bất kể mức độ thiệt hại đã gây ra là bao nhiêu, ông Trump giờ đây cần phải chấp nhận rằng sự thật này phải được chính thức hóa trong một thỏa thuận hạt nhân.
Tổng thống Trump còn nhiều thứ khác ngoài các máy bay ném bom của Mỹ để giúp ông. Cuộc đột kích của ông là đỉnh điểm của một chiến dịch kéo dài 20 tháng đầy bất ngờ của Israel, chiến dịch này đã phá vỡ chiến lược kéo dài hai thập kỷ của Iran nhằm mở rộng ảnh hưởng không tốt của họ khắp Trung Đông. Chương trình hạt nhân của Iran đã tiêu tốn hàng chục tỷ USD nhưng thay vì ngăn chặn một cuộc tấn công từ bên ngoài, nó lại chính là nguyên nhân gây ra cuộc tấn công đó. Iran còn chi thêm hàng chục tỷ nữa để xây dựng mạng lưới dân quân và các nhóm thân cận khắp Trung Đông. Một mục đích khác cũng là để ngăn chặn Israel tấn công Iran, nhưng sau khi bị Hamas tấn công vào ngày 7 tháng 10 năm 2023, Israel đã phá hủy mạng lưới ủy nhiệm của Iran.
Sau khi bị làm cho bẽ mặt, chế độ Iran đang đứng trước ba lựa chọn. Iran có thể theo đuổi việc chế tạo bom hạt nhân, nhưng nếu bị phát hiện, đất nước sẽ bị cô lập và đối mặt với một loạt các cuộc tấn công khác. Điều đó cũng có thể làm cho người dân Iran bình thường tức giận, những người đã phải chịu đựng gian khổ và sự đàn áp ngay cả khi thuế của họ bị một chế độ phung phí mà lại không thể bảo vệ họ. Giải pháp thay thế là các sĩ quan quân đội, những người ngày càng gạt bỏ các giáo sĩ sang một bên, phải nhận ra rằng việc tiến hành một cuộc đấu tranh cách mạng chống lại Israel và Mỹ là một cuộc chiến mà Iran không thể thắng – và rằng sự thịnh vượng cũng như sự sống còn của chính họ sẽ được đảm bảo tốt hơn thông qua việc đối thoại hòa bình.
Ông Trump có thể tác động đến các lựa chọn của chế độ bằng cách đưa ra một thỏa thuận hạt nhân vì lợi ích của tất cả mọi người. Mỹ nên yêu cầu Iran từ bỏ kho uranium được làm giàu cao và chấp nhận các cuộc thanh tra quốc tế chặt chẽ. Iran nên được phép làm giàu uranium ở cấp độ dùng cho lò phản ứng, nhưng phải tuân thủ các điều khoản chặt chẽ, theo đó nước này phải tham gia vào một liên minh các quốc gia hoạt động ở bên ngoài. Đổi lại, các cuộc đàm phán sẽ tập trung vào việc dỡ bỏ các lệnh trừng phạt của châu Âu và Mỹ, cũng như các mối đe dọa.
Đừng nghĩ rằng điều này sẽ dễ dàng. Câu hỏi cấp bách là điều gì đã xảy ra với 400kg uranium được làm giàu cao của Iran, số lượng đã trở thành mục tiêu trong các cuộc tấn công của Mỹ. Không ai tin Iran nói thật. Nhưng đối với chính quyền Iran, sẽ rất khó để chứng minh thứ mà họ không có, và các thanh tra viên quốc tế cũng khó mà kiểm kê từng kilogram uranium sau một cuộc ném bom trên diện rộng như vậy. Về phần mình, Iran cũng chẳng tin ai, kể cả các thanh tra viên. Nguy cơ là các cuộc đàm phán sẽ sa lầy vào những lời cáo buộc lẫn nhau.
Đó là lý do tại sao ông Trump cũng nên thay đổi động cơ thúc đẩy Iran phát triển hạt nhân bằng cách cố gắng thiết lập một hướng đi mới cho Trung Đông. Israel hiện là cường quốc quân sự thống trị trong khu vực. Sau ngày 7 tháng 10, nhiều người Israel đã kết luận rằng để tồn tại trong một khu vực đầy rẫy hiểm nguy, cần phải dùng vũ lực không ngừng. Lực lượng vũ trang của họ tấn công các mục tiêu ở Lebanon và Syria ngay khi có dấu hiệu đe dọa. Các phe phái cực hữu trong chính phủ muốn sử dụng sự thống trị này để sáp nhập lãnh thổ Palestine ở Gaza và Bờ Tây.
Sau chiến thắng trước Iran, Israel nên lật sang trang mới giống như cách họ đã làm với Ai Cập sau cuộc chiến năm 1973 và như cách họ bắt đầu bình thường hóa quan hệ với một số quốc gia Ả Rập trong Hiệp định Abraham vào năm 2020. Mục tiêu bây giờ nên là một thỏa thuận tương tự với Ả Rập Xê Út. Nhưng điều đó sẽ đòi hỏi một lệnh ngừng bắn ở Gaza, sự thừa nhận của Israel về nguyên tắc hai nhà nước và một sự chuyển dịch khỏi tình trạng chiến tranh vĩnh viễn.
Việc đưa ra một thỏa thuận hạt nhân và bình thường hóa sẽ rất khó khăn — đặc biệt đối với một tổng thống có sự chú ý ngắn ngủi và có xu hướng thay đổi. Tuy nhiên, ông Trump có những điểm mạnh. Ông thống trị Đảng Cộng hòa, vì vậy Binyamin Netanyahu, Thủ tướng Israel, sẽ khó có thể vượt mặt ông trong Quốc hội. Sau khi giúp đỡ Israel, ông Trump đã có được quyền lực để buộc các bên phải hợp tác — như ông đã làm trên bãi cỏ Nhà Trắng vào ngày 24 tháng 6 khi ông giận dữ yêu cầu Israel tuân thủ lệnh ngừng bắn của mình.
Nếu ông Trump không còn hứng thú, điều này hoàn toàn có thể xảy ra, thì giải pháp thay thế sẽ rất tồi tệ. Nếu chương trình hạt nhân của Iran lại trở thành mối đe dọa, Israel sẽ tấn công Iran một lần nữa. Nhưng một chiến dịch thứ hai hoặc thứ ba sẽ khó khăn hơn về mặt kỹ thuật và ngoại giao so với lần đầu tiên. Iran sẽ rút ra được bài học và thế giới sẽ mất kiên nhẫn trước việc sử dụng chiến tranh lặp đi lặp lại như một giải pháp tạm thời. Mỹ, buộc phải ủng hộ Israel ngay cả khi không chiến đấu cùng, sẽ thấy rằng Trung Đông hút cạn các nguồn lực quân sự và sự tập trung chính trị mà họ muốn hướng tới châu Á. Cuối cùng, việc ném bom có thể trở nên vô ích, tạo ra một rạn nứt giữa Mỹ và Israel. Ông Trump đã đánh cược. Nếu muốn thắng, nhiều thử thách cam go đang chờ đợi ông phía trước.
