Nguồn: James Palmer, “Deadly Fire Highlights Hong Kong’s Predicament”, Foreign Policy, 02/11/2025
Biên dịch: Tạ Kiều Trang
Thảm kịch khiến nhiều người dân địa phương tin rằng những quyền tự do của thành phố nay đã không còn.
Tiêu điểm tuần này: Vụ cháy chung cư thảm khốc tàn phá Hồng Kông; Những chi tiết được hé lộ về vai trò của Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình trong cuộc điện đàm giữa Tổng thống Mỹ Donald Trump và Thủ tướng Nhật Bản Sanae Takaichi; Một trò chơi điện tử trở thành cú hích quyền lực mềm của Trung Quốc.
Vụ cháy chung cư tàn phá Hồng Kông
Tại Hồng Kông, một cuộc tranh luận về an toàn xây dựng và sự thiếu hụt trong việc thực thi quy định đã nổ ra sau vụ hoả hoạn chung cư khiến ít nhất 156 người thiệt mạng vào tuần trước. Lãnh đạo Hồng Kông đã yêu cầu điều tra nguyên nhân vụ cháy, và cảnh sát đã bắt giữ một số người tình nghi phải chịu trách nhiệm.
Nhưng với nhiều người Hồng Kông, thảm kịch này khiến họ tin rằng những quyền tự do từng được coi trọng của thành phố nay đã không còn. Giới chức địa phương phản ứng với vụ cháy hệt như cách những người đồng cấp ở đại lục vẫn làm: kìm hãm nỗ lực hỗ trợ của xã hội dân sự và bắt giam những người chỉ trích.
Ngọn lửa bùng phát hôm thứ Tư tuần trước tại Wang Fuk Court, một khu phức hợp nhà ở công cộng cao tầng đang được cải tạo mặt ngoài, sau khi một cuộc kiểm tra năm 2016 phát hiện ra những hư hại nghiêm trọng. Khu phức hợp nằm trong một khu dân cư nghèo, với khoảng 40% cư dân trên 65 tuổi. Những chỉ trích ban đầu đổ dồn vào giàn giáo tre, một phương pháp xây dựng ít tốn kém đã được sử dụng từ lâu ở Hồng Kông, nhưng nhiều cư dân đã nhanh chóng lên tiếng bảo vệ.
Nhà chức trách hiện cho biết thủ phạm là lưới chắn không đạt chuẩn, giới chức cho biết công ty thi công đã che giấu điều này bằng cách trùm vật liệu cao cấp hơn chỉ quanh tầng một của tòa nhà để qua mặt khâu kiểm tra. Trước đó, cư dân đã phàn nàn về chất lượng thi công kém. Giờ đây, nhà thầu ở những công trình khác đã vội tháo lưới chắn để tránh các yêu cầu kiểm tra.
Hoả hoạn công trình là chuyện thường gặp ở Trung Quốc, nơi dự án thường bị đẩy nhanh tiến độ và quản lý kém. Vụ cháy tuần trước gợi lại đám cháy thảm khốc năm 2010 ở Thượng Hải và biển lửa năm 2009 đã thiêu rụi Trung tâm Văn hóa Truyền hình chưa khánh thành của Bắc Kinh trong dịp Tết Nguyên đán.
Những thảm họa như vậy không chỉ diễn ra ở các nước chuyên chế. Vụ cháy Tháp Grenfell năm 2017 ở London – cũng liên quan đến vật liệu không đạt chuẩn, nhà ở trợ cấp và nhiều năm khiếu nại bị phớt lờ – có những điểm tương đồng đáng kinh ngạc với Wang Fuk Court. Nhưng không giống Grenfell, nơi mà truyền thông soi xét gắt gao và một cuộc điều tra công khai quy mô lớn đã diễn ra sau đó, những cuộc điều tra độc lập như vậy không còn khả thi ở Hồng Kông nữa.
Kể từ các cuộc biểu tình năm 2019 và từ khi áp đặt luật an ninh quốc gia hà khắc, không một tổ chức công nào ở Hồng Kông có thể hoạt động tự do. Các cơ chế dân chủ đã bị loại bỏ, và các ứng cử viên chính trị giờ đây phải tuân thủ rõ ràng đường lối của Bắc Kinh. Phản ứng của thành phố đối với vụ hỏa hoạn cho thấy nỗi lo của người dân Hồng Kông là đúng: văn hóa chính trị của thành phố giờ đây không còn phân biệt được với của đại lục.
Văn phòng an ninh quốc gia của Bắc Kinh tại Hồng Kông ngay lập tức cảnh báo rằng bất kỳ nỗ lực nào lợi dụng thảm họa để kích động cái gọi là tư tưởng chống Trung Quốc sẽ bị dập tắt. Cảnh sát đã giải tán các hoạt động gây quỹ và địa điểm quyên góp của người dân, cũng như thay thế chúng bằng các hoạt động được nhà nước phê duyệt. Ít nhất ba người đã bị bắt vì ký vào đơn kiến nghị kêu gọi một cuộc điều tra độc lập.
Những chiến thuật này phản ánh thực tiễn lâu nay ở đại lục, nơi mà việc đưa tin về thảm hoạ, ngay cả những thảm hoạ nghiêm trọng, cũng nhanh chóng bị kiểm duyệt, những người chỉ trích bị quấy rối hoặc bị bắt giam, và các cuộc điều tra chính thức thường trình ra những “con tốt thí mạng” hơn là sự minh bạch.
Và bởi vì Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) kiên quyết kiểm soát cả việc để tang công khai lẫn quy trình điều tra, nên một số thảm họa đã biến mất khỏi hồ sơ lịch sử. Ví dụ, không có đài tưởng niệm nào dành cho các nạn nhân của vụ cháy nhà hát năm 1994 ở Karamay, Tân Cương – hầu hết nạn nhân là trẻ em đã mất sau khi lãnh đạo ĐCSTQ địa phương ra lệnh cho cán bộ được thoát ra trước.
Thanh tra trung ương đôi khi sẽ vạch trần những vụ che đậy ở địa phương khi quan chức cố trốn tránh trách nhiệm. Song, bất kỳ ai chất vấn sâu hơn những vấn đề quản trị hay tham nhũng, dù ở Hồng Kông hay đại lục, đều sẽ nhanh chóng trở thành mục tiêu.
Tin tức được quan tâm
Cuộc điện đàm giữa ông Trump và bà Takaichi. Tờ Wall Street Journal xác nhận hôm thứ Tư tuần trước rằng cuộc điện đàm của Tổng thống Mỹ Donald Trump với Thủ tướng Nhật Bản Sanae Takaichi được thực hiện theo yêu cầu của Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình, như tôi đã đề cập trước đó. Ông Trump được cho là đã gây sức ép buộc bà Takaichi chấp nhận lập trường của Trung Quốc về Đài Loan – một lập trường làm căng thẳng quan hệ Trung – Nhật.
Tokyo, nhằm tránh xung đột với Nhà Trắng, đã phủ nhận tin tức này. Sự kỳ lạ khi một tổng thống Mỹ hành động thay mặt Bắc Kinh lại hầu như không được chú ý, vì báo chí đang tập trung vào việc ông Trump hành động thay mặt Moscow. Tuy vậy, tiết lộ này sẽ giáng một đòn mạnh vào những người có quan điểm cứng rắn với Trung Quốc còn lại trong chính quyền Trump.
Ngược lại, những gì đang được thể hiện rõ là thiện cảm của ông Trump với các nhà lãnh đạo chuyên chế, cùng với sự dễ xiêu lòng trước những lời nịnh hót.
Hiểm hoạ khai khoáng. Giữa tất cả những tin tức về tình trạng độc quyền đất hiếm của Trung Quốc, người ta ít chú ý đến tình trạng khai thác khoáng sản lộn xộn vẫn còn tồn tại ở quốc gia này. Phần lớn ngành khai thác mỏ của Trung Quốc hoạt động bất hợp pháp. Bắc Kinh khẳng định rằng hai thập kỷ với những chiến dịch an toàn đã làm trong sạch ngành công nghiệp này, nhưng nghiên cứu cho thấy những nỗ lực này thường khuyến khích việc che đậy hơn là cải thiện.
Khai thác đất hiếm cũng gặp những vấn đề tương tự. Một nỗ lực hợp nhất do nhà nước hậu thuẫn đã giúp giảm tình trạng buôn lậu tràn lan, vốn chiếm tới 30% tổng sản lượng – ví dụ, năm 2014, 28.000 tấn được xuất khẩu chính thức, trong khi có tới 40.000 tấn bị buôn lậu – nhưng các nhà buôn cũng đã nhanh chóng tìm ra những cách mới để lách những biện pháp kiểm soát đã được thắt chặt hơn.
Trên danh nghĩa, sản xuất đất hiếm hiện tập trung trong tay một số ít doanh nghiệp nhà nước, nhưng các doanh nghiệp này lại bị nạn tham nhũng hoành hành, ngay cả trong những lĩnh vực có độ nhạy cảm cao. Các doanh nghiệp do Trung Quốc kiểm soát cũng đã đẩy mạnh hoạt động khai thác bất hợp pháp ra nước ngoài, đặc biệt là sang Myanmar, nơi Trung Quốc càng ít có khả năng thực thi các quy định.
Công nghệ và Kinh doanh
Mối quan hệ Anh – Trung. Thủ tướng Anh Keir Starmer đã kêu gọi các doanh nghiệp Anh tăng cường kinh doanh với Trung Quốc – một sự trở lại với vòng xoáy quen thuộc, trong đó một nhà lãnh đạo mới sẽ thoáng hy vọng rằng Trung Quốc có thể cứu vãn nền kinh tế đang gặp khó khăn của Anh, nhưng rồi những hy vọng đó bị dập tắt bởi sự ngoan cố về mặt chính trị hoặc hoạt động gián điệp hung hăng của Bắc Kinh.
“Kỷ nguyên vàng son” trong mối quan hệ Anh – Trung được Thủ tướng David Cameron ca ngợi kéo dài chỉ chưa đầy hai năm trước khi sụp đổ dưới sức nặng của những hành động tàn bạo của Trung Quốc ở Tân Cương và những biện pháp trả đũa của nước này đối với những người chỉ trích châu Âu. Sự nhiệt tình của Thủ tướng Boris Johnson cũng gặp số phận tương tự sau khi Bắc Kinh áp đặt luật an ninh quốc gia ở Hồng Kông.
Ông Starmer bước vào vòng xoáy này với những lo ngại về hoạt động gián điệp của Trung Quốc vốn còn đeo bám, sau khi vụ gián điệp tại Westminster đổ bể một cách bẽ bàng và đến nay vẫn chưa được làm sáng tỏ. Với “tật” mắc sai lầm chính trị và vị thế là một trong những thủ tướng không được lòng dân nhất trong lịch sử nước Anh gần đây, Starmer khó có thể trở thành tiếng nói thuyết phục ủng hộ cho mối quan hệ gần gũi hơn với Trung Quốc.
Cú hích trò chơi điện tử. Trung Quốc lại có thêm một cú hích quyền lực mềm với sự ra mắt của trò chơi điện tử Where Winds Meet. Tựa game kiếm hiệp miễn phí của gã khổng lồ NetEase đã đạt hơn 9 triệu lượt tải xuống trên PC và PS5 kể từ khi phát hành toàn cầu vào ngày 14 tháng 11.
Các công ty Trung Quốc sở hữu thị phần đáng kể trong ngành công nghiệp game toàn cầu, thế nhưng gần đây họ mới tạo ra những cú hích quốc tế lớn, bắt đầu với Genshin Impact năm 2020. Những thành công ban đầu này có xu hướng sao chép sát sao các trò chơi Nhật Bản, nhưng sự nổi tiếng của Black Myth: Wukong (Hắc Thần Thoại: Ngộ Không) hồi năm ngoái đã khơi dậy sự quan tâm của cộng đồng game thủ đối với nội dung của Trung Quốc.
Hai yếu tố vẫn có thể làm suy yếu đà phát triển đó: Khả năng chính phủ tăng cường giám sát và kiểm duyệt trò chơi điện tử, cùng với sự suy thoái toàn cầu của ngành công nghiệp nói chung sau đại dịch. Các công ty Trung Quốc có thể đang ở vị thế tốt để tồn tại chỉ vì họ đã trải qua các đợt sa thải hàng loạt trong đợt siết chặt quy định trước đó.
