Nguồn: Gideon Rachman, “What Musk can learn from Ma and Khodorkovsky,” Financial Times, 09/06/2025
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Trong cuộc đối đầu quyền lực giữa một nhà lãnh đạo quốc gia và một tỷ phú, chính trị gia luôn là người chiến thắng.
Tom Wolfe từng đặt ra thuật ngữ “những bậc thầy của vũ trụ” như một cách để châm biếm giới tài phiệt Phố Wall. Elon Musk có lẽ đã hiểu cụm từ này theo nghĩa đen khi ông nuôi hy vọng “thuộc địa hóa” Sao Hỏa.
Nhưng Musk vừa phải trở về mặt đất theo một cách phũ phàng. Sau khi bất hòa với Donald Trump, người đàn ông giàu nhất thế giới đã nhận ra rằng mình thậm chí còn không phải là chủ nhân của Washington – chứ đừng nói đến vũ trụ.
Sự sụp đổ của Musk là một phần trong một xu hướng toàn cầu. Nhiều thập kỷ toàn cầu hóa đã tạo ra những nhà tài phiệt cực kỳ giàu có trên khắp thế giới. Nhưng khi quyền lực tiền bạc và quyền lực chính trị xung đột với nhau, chỉ có một kết quả: chính trị luôn thắng thế.
Ở một loạt các quốc gia như Nga, Trung Quốc, Ả Rập Saudi – và bây giờ là Mỹ – những nhà tài phiệt ấp ủ tham vọng chính trị độc lập đã bị nhắc nhở thẳng thừng rằng quyền lực thực sự nằm ở trong tay ai.
Chiến thắng của chính trị trước tiền bạc có thể gây ngạc nhiên cho cả những người theo chủ nghĩa Marx và những nhà tư bản quá tự tin – những người tin rằng các chính trị gia sẽ luôn phải “nhảy múa” theo điệu nhạc của giới siêu giàu.
Nhưng, như Mao Trạch Đông đã từng nói, quyền lực xuất phát từ họng súng. Việc kiểm soát các cơ quan nhà nước – quân đội, các công tố viên, cơ quan thuế – cuối cùng vẫn có giá trị hơn hàng tỉ đô la trong ngân hàng.
Tất nhiên, các chính trị gia cần tiền, đặc biệt là khi mới bắt đầu con đường sự nghiệp. Các cuộc bầu cử rất tốn kém, và chính trị thân hữu ở các nhà nước chuyên chế cũng vậy. Chính sự hậu thuẫn tài chính của Musk đã giúp Trump thắng cử tổng thống năm 2024.
Quá trình vươn lên đỉnh cao quyền lực của Vladimir Putin ở Nga cũng được hỗ trợ bởi một số người giàu nhất đất nước – những người hy vọng rằng ông sẽ giúp bảo vệ khối tài sản khổng lồ mà họ đã kiếm được vào những năm 1990. Tuy nhiên, một khi đã vững vàng ở Kremlin, Putin liền cho giới tài phiệt thấy rõ ai mới là ông chủ. Khi Mikhail Khodorkovsky, người giàu nhất nước Nga lúc bấy giờ, bắt đầu trở thành một lực lượng chính trị độc lập, Putin đã ra lệnh bắt giữ ông. Khodorkovsky đã phải ngồi tù 10 năm. Còn Boris Berezovsky, người cũng tích lũy được khối tài sản khổng lồ dưới thời Yeltsin, đã bị buộc phải sống lưu vong và qua đời trong hoàn cảnh bí ẩn.
Jack Ma, từng là người giàu nhất Trung Quốc, thì may mắn hơn một chút. Rõ ràng là Chủ tịch Tập Cận Bình xem sự nổi tiếng và những phát ngôn đôi khi quá thẳng thắn của Ma là một thách thức. Vào năm 2020, sau khi Ma có bài phát biểu chỉ trích các cơ quan quản lý tài chính, đợt chào bán cổ phiếu của Ant Group của ông đã bị đình chỉ, còn bản thân ông gần như biến mất khỏi tầm mắt của công chúng. Đảng Cộng sản Trung Quốc đã đặt nhà tư bản nổi bật nhất đất nước về đúng vị trí của mình.
Dù vậy, Ma không phải vào tù và đã bắt đầu xuất hiện trở lại trước công chúng. Nhưng Jimmy Lai, ông trùm truyền thông Hong Kong đã ủng hộ phong trào dân chủ của lãnh thổ này, thì đang phải thụ án tù dài hạn.
Tại Ả Rập Saudi, Thái tử Mohammed bin Salman, người được Trump rất ngưỡng mộ, cũng đã chứng minh rằng ông có thể khiến những người giàu nhất trong vương quốc của mình phải khuất phục. Hồi năm 2017, ông đã nhốt hàng chục doanh nhân giàu có trong Khách sạn Ritz-Carlton ở Riyadh – ngụy trang bên ngoài như là một cuộc thanh trừng chống tham nhũng. Trong số những người bị giam có cả Hoàng tử Waleed bin Talal, nhà đầu tư nổi tiếng nhất của vương quốc. Sự việc này đã gửi đi một thông điệp về quyền lực tàn nhẫn mà đến nay vẫn chưa bị lãng quên.
Cách tốt nhất để một tỷ phú tự bảo vệ mình khỏi những ý thích nhất thời của nhà lãnh đạo của một quốc gia là tự mình trở thành lãnh đạo. Đó là con đường mà Silvio Berlusconi, một ông trùm gây tranh cãi, đã đi theo khi thành lập đảng chính trị của riêng mình và giữ chức Thủ tướng Ý suốt ba nhiệm kỳ. Bidzina Ivanishvili, một tỷ phú đã trở thành Thủ tướng Georgia, cũng lựa chọn con đường tương tự. Và cả Trump cũng dùng tài sản cá nhân để tài trợ cho việc tham gia chính trường.
Tuy nhiên, hiếm có nhà tài phiệt nào thực hiện được quá trình chuyển đổi đó. Và những người đứng ở bên lề cần phải hành động cực kỳ thận trọng. Để giữ được khối tài sản và sự tự do của mình, họ phải hiểu đâu là ranh giới. Ví dụ, ở Ấn Độ, gia đình Ambani giàu có đã duy trì quan hệ chặt chẽ với Thủ tướng Narendra Modi. Nhưng họ chưa bao giờ tìm cách thách thức quyền lãnh đạo của ông.
Carlos Slim, người giàu nhất Mexico, cũng duy trì quan hệ gần gũi với một loạt các đời tổng thống Mexico, và ít khi bày tỏ quan điểm chính trị. Sự trung lập có chủ ý của Slim đã giúp ông giữ được tầm ảnh hưởng bất kể ai lên nắm quyền. Ông thậm chí còn hợp tác với tổng thống cánh tả Andrés Manuel López Obrador, cùng thực hiện các dự án cơ sở hạ tầng lớn.
Nhiều người Mỹ có thể sẽ giật mình trước ý kiến cho rằng quan hệ giữa tiền bạc và quyền lực ở đất nước họ có thể được so sánh với cách mọi việc diễn ra ở Trung Quốc, Nga, Ả Rập Saudi, hay Mexico.
Suy cho cùng, Mỹ là một nền dân chủ lâu đời với quyền sở hữu tài sản được thiết lập vững chắc. Ý tưởng rằng tổng thống có thể sử dụng luật pháp để theo đuổi một mối thù cá nhân chống lại người giàu nhất đất nước nghe có vẻ hơi sốc. Nhưng đích thân tổng thống đã nói rằng Musk có thể mất các hợp đồng liên bang và cảnh báo ông về “những hậu quả rất nghiêm trọng” nếu ông dám quay sang Đảng Dân chủ.
Một số người ủng hộ nhiệt thành nhất của Trump còn muốn tiến xa hơn nữa. Steve Bannon đã đề xuất quốc hữu hóa công ty SpaceX của Musk, công ty đóng vai trò quan trọng trong các chương trình không gian liên bang. Ông cũng thúc giục Trump điều tra tình trạng nhập cư của Musk với mục đích trục xuất vị tỷ phú.
Chiếm đoạt tài sản? Trục xuất? Nghe không giống người Mỹ chút nào. Nhưng đây là nước Mỹ của Trump. Đừng bao giờ nói không bao giờ.
