Nguồn: Mireya Solís, “Tokyo’s Leadership Vacuum,” Foreign Affairs, 01/09/2025
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Một Nhật Bản bị chia rẽ có ý nghĩa gì đối với Châu Á và Thế giới?
Trong thập kỷ qua, khi phần lớn thế giới trở nên hỗn loạn và bị nhấn chìm bởi chủ nghĩa dân tộc, chủ nghĩa bảo hộ, và chủ nghĩa phi tự do, Nhật Bản đã trở thành một thế lực giúp duy trì sự ổn định cho trật tự quốc tế. Tokyo đã củng cố các quan hệ đối tác kinh tế dựa trên luật lệ; tăng cường hợp tác an ninh với các quốc gia cùng chí hướng, như Australia, Ấn Độ, và Philippines; và “giảm thiểu rủi ro” từ Trung Quốc trong khi vẫn duy trì cam kết với thương mại toàn cầu. Nhật Bản có thể đóng vai trò ổn định này là nhờ sự gắn kết chính trị và xã hội nội bộ, cũng như được hưởng lợi từ khả năng lãnh đạo mạnh mẽ, đáng chú ý nhất là trong nhiệm kỳ thứ hai của Thủ tướng Shinzo Abe, kéo dài từ năm 2012 đến năm 2020.
Nhưng trung tâm chính trị của Nhật Bản dường như đang suy yếu. Đảng Dân chủ Tự do (LDP), đảng đã lãnh đạo Nhật Bản trong gần bảy thập kỷ liên tục, vừa phải chịu thất bại nặng nề trong các cuộc bầu cử gần đây tại cả hai viện của cơ quan lập pháp quốc gia – Hạ viện vào mùa thu năm ngoái và Thượng viện vào mùa hè năm nay – tương tự là đối tác liên minh của họ, Đảng Công Minh (Komeito). Lần đầu tiên liên minh cầm quyền Nhật Bản phải bám víu vào các vị trí thiểu số ở cả hai viện. Và một đảng cực hữu dân túy, Đảng Tham Chính (Sanseito), bất ngờ giành được 14 ghế trong cuộc bầu cử Thượng viện – tăng từ một ghế vào năm 2022 – nhờ cương lĩnh tranh cử chống người nước ngoài.
Sự thoái lui của giới cầm quyền chính trị và sự ủng hộ ngày càng tăng dành cho một đảng chống toàn cầu hóa là những triệu chứng của một vấn đề nội bộ thậm chí còn cấp bách hơn: sự thất bại của các đảng chính thống ở Nhật Bản trong việc tạo ra những nhà lãnh đạo mạnh mẽ. Quyền lực bị phân mảnh do sự chia rẽ nội bộ của LDP, trong khi đối tác liên minh của đảng này đang mất dần vị thế, còn phe đối lập lại quá rời rạc để có thể trở thành một thách thức thực sự. Sự thiếu hụt lãnh đạo này đang khiến Nhật Bản khó ứng phó với những thay đổi địa chính trị lớn mà nước này đang phải đối mặt, nhất là cách tiếp cận mang tính khai thác của Mỹ đối với kinh tế toàn cầu và các liên minh.
GẶP KHÓ KHĂN KHI THÍCH NGHI
Các đảng cầm quyền Nhật Bản rơi vào khủng hoảng vì họ không thích ứng được với những thay đổi cơ cấu dài hạn trong nước. Đảng Dân chủ Tự do đang phải vật lộn với tình trạng dân số suy giảm ở các khối cử tri quan trọng và sự gia tăng nhanh chóng của các cử tri độc lập. Đảng này cũng gặp khó khăn trong việc xóa bỏ tham nhũng. Ví dụ, LDP đã gặp thất bại lớn vào năm 2023, khi có thông tin tiết lộ rằng một số phe của đảng này – các nhóm nghị sĩ không chính thức dưới sự bảo trợ của một nhân vật cấp cao trong đảng – đã không báo cáo doanh thu từ các hoạt động gây quỹ, mà thay vào đó, chuyển tiền vào các quỹ đen không được giám sát. LDP cố gắng áp dụng một số biện pháp minh bạch và trách nhiệm giải trình nội bộ để xoa dịu sự phẫn nộ của công chúng, nhưng những biện pháp này đã không khôi phục được niềm tin vào đảng. Quan trọng hơn, vụ bê bối quỹ đen khiến LDP phải phá bỏ hệ thống phe phái, vốn từ lâu được cho là gốc rễ của việc tiền bạc chi phối chính trị, nhưng trong nhiều thập kỷ qua lại là cơ chế phân chia quỹ và chức vụ trong nội bộ đảng. Cuối cùng, đảng này đã không thể làm trong sạch hình ảnh của mình và đành từ bỏ phương tiện chính để giải quyết các xung đột nội bộ và duy trì sự gắn kết của đảng. Nói tóm lại, họ đã mất đi lòng tin của công chúng và trở nên ngày càng chia rẽ.
Komeito, đối tác liên minh của LDP và là cánh tay chính trị của Soka Gakkai, một tổ chức Phật giáo, cũng đã suy yếu. Đảng này không thể giành được nhiều phiếu bầu như trước đây vì số lượng thành viên của Soka Gakkai đang bị trì trệ, nhà lãnh đạo đầy sức hút của đảng đã qua đời, và như học giả Levi McLaughlin chỉ ra, các thành viên trẻ hơn của Soka Gakkai đã trở nên ít quan tâm đến các hoạt động chính trị. Trong cuộc bầu cử Thượng viện mùa hè này, Komeito chỉ giành được 5,2 triệu phiếu bầu, ít hơn gần 1 triệu phiếu so với năm 2022.
Sự hội tụ của những áp lực chính trị mới tại Nhật Bản thời hậu đại dịch, cụ thể là lạm phát, làn sóng nhập cư, và sự trỗi dậy của các hình thức truyền thông mới, đã làm rung chuyển chính trường. Sau nhiều thập kỷ giảm phát, chi phí sinh hoạt giờ đây tăng mạnh, trở thành vấn đề hàng đầu đối với hầu hết cử tri, những người có mức lương thực tế đang sụt giảm bởi đồng yên mất giá và tỷ lệ lạm phát 3,7%. Lạm phát cũng dẫn đến tư duy “tổng bằng không.” Người tiêu dùng và nhà sản xuất giờ đây tin rằng lợi ích của họ xung đột trực tiếp hơn. Chẳng hạn, sáng kiến của chính phủ nhằm hạ giá gạo để tranh thủ sự ủng hộ của cử tri thành thị vào đêm trước cuộc bầu cử Thượng viện năm 2025 đã khiến nông dân cảm thấy bị phản bội. Kết quả là, LDP đã thua xa ở các vùng sản xuất lúa gạo.
Đảng này đặc biệt chịu thiệt hại vì lập trường của họ về thuế tiêu dùng. Trong khi các đảng đối lập ủng hộ việc cắt giảm hoặc bãi bỏ thuế, thì liên minh cầm quyền của LDP và Komeito – vì lo ngại động thái này sẽ gây hoang mang cho thị trường tài chính – lại đề xuất chi trả một lần bằng tiền mặt khoản tiền tầm 140 đô la/người để trang trải chi phí sinh hoạt. Đối với nhiều người Nhật, khoản hỗ trợ ít ỏi như vậy trong bối cảnh giá cả hầu hết các mặt hàng thiết yếu đều tăng cao cho thấy LDP đã quá xa rời thực tế.
MẠNG XÃ HỘI
Ngoài ra, các đảng lâu đời đang phải vật lộn để cạnh tranh với các đảng mới nổi vốn biết cách tận dụng mạng xã hội. Theo một cuộc thăm dò ý kiến cử tri được thực hiện bởi hãng thông tấn Jiji Press, 47% số người được hỏi đã sử dụng mạng xã hội để quyết định lá phiếu của họ trong cuộc bầu cử năm 2025. Các đảng am hiểu Internet, như Đảng Dân chủ vì Nhân dân và Sanseito, đã vượt xa các đảng còn lại trên mạng.
Sanseito ra đời trên YouTube vào năm 2020 với thông điệp lan truyền thuyết âm mưu về vaccine. Theo các nhà khoa học chính trị Robert Fahey và Romeo Marcantuoni, đảng này đã tiếp tục phát triển một hệ sinh thái thông tin thay thế có thể tạo ra những tình nguyện viên tận tụy và một loạt ứng viên tiềm năng. Lãnh đạo của Sanseito, Sohei Kamiya, xem Tổng thống Mỹ Donald Trump là hình mẫu và ủng hộ chính sách “đặt Nhật Bản lên hàng đầu.” Sanseito, và Đảng Bảo thủ nhỏ hơn, đổ lỗi cho người nước ngoài về những vấn đề nhức nhối của đất nước: áp lực tiền lương (do dòng lao động nước ngoài đổ vào), du lịch tràn lan, giá đất tăng cao (do người nước ngoài giàu có chiếm đoạt bất động sản), tội phạm, và mất bản sắc dân tộc.
Sanseito đã tận dụng những bất bình ngày càng lớn do sự gia tăng khối dân nước ngoài tại Nhật Bản. Trong số 3,7 triệu người nước ngoài hiện đang sống tại Nhật, khoảng một triệu người đã chuyển đến nước này trong vòng ba năm qua. Năm 2021, khi Nhật Bản áp dụng các biện pháp kiểm soát biên giới nghiêm ngặt trong đại dịch COVID-19, họ chỉ đón 250.000 du khách, so với gần 37 triệu người vào năm 2024. Sanseito cũng đã tận dụng khoảng trống chính trị do vụ ám sát Abe vào năm 2022 để lại nhằm thu hút các cử tri trẻ bảo thủ. Và thông điệp của ông đã gây được tiếng vang với cái gọi là “thế hệ băng hà,” nhóm cử tri ở độ tuổi 40 và 50, những người đã tham gia lực lượng lao động sau khi nền kinh tế bong bóng vỡ tung vào đầu những năm 1990 và đang cảm thấy bị bỏ lại phía sau về mặt kinh tế.
Nhưng khi đảng này vươn lên tầm quốc gia, họ cũng mắc phải những sai lầm đắt giá. Vào đêm trước cuộc bầu cử Thượng viện, một ứng viên của Sanseito đã trả lời phỏng vấn truyền thông nhà nước Nga, tập trung vào sự đồng cảm của Kamiya với Moscow. Kamiya sau đó đích thân khẳng định Mỹ đã thúc đẩy Nga xâm lược Ukraine, gây ra một làn sóng phản đối dữ dội trên truyền thông, khiến một số chính trị gia Nhật Bản kêu gọi điều tra về khả năng Nga can thiệp bầu cử.
Các xu hướng tiêu biểu trong cuộc bầu cử Thượng viện mùa hè này – cử tri bất mãn tập hợp xung quanh chủ nghĩa chống toàn cầu hóa, các đảng cực hữu tìm cách leo lên cao trong hệ thống chính trị, và phương tiện truyền thông xã hội thay đổi động lực chiến dịch và làm dấy lên nỗi sợ thông tin sai lệch – có thể trở thành điều bình thường ở Nhật Bản, như đã từng xảy ra ở nhiều nước phương Tây. Nhưng cũng có khả năng là thời điểm hiện tại chính là đỉnh cao ảnh hưởng của Sanseito. Xét cho cùng, suốt hàng chục năm qua, nhiều đảng đã nổi lên và thách thức sự cai trị của LDP chỉ để rồi sớm lụi tàn sau đó. Và mức độ nổi tiếng gia tăng đột ngột của Sanseito cho thấy rằng sự ủng hộ của đảng này đến từ các cuộc bỏ phiếu phản đối hơn là sự tái sắp xếp lâu dài trong số các cử tri. Hơn nữa, phần lớn những gì đảng này ủng hộ – bao gồm cả việc bác bỏ bình đẳng giới, cắt giảm các quyền tự do cá nhân trong hiến pháp, quay trở lại hệ thống giáo dục trước chiến tranh, và tuân thủ chủ nghĩa xét lại lịch sử – đều không trở thành xu hướng chính.
MỘT NGÔI NHÀ BỊ CHIA RẼ
Thách thức lớn nhất đối với quản trị Nhật Bản không phải là chủ nghĩa dân túy cực hữu, mà là sự phân tán quyền lực và tình trạng bế tắc đi kèm. LDP, đảng lớn nhất tại cả Thượng viện và Hạ viện, đang bị chia rẽ sâu sắc. Khả năng đảng này tìm được một nhà lãnh đạo mạnh mẽ, có khả năng kêu gọi đoàn kết, và đủ sức cứu vãn thương hiệu LDP là rất thấp. Thủ tướng Ishiba Shigeru, người đến từ LDP, đã kiên quyết từ chối lời kêu gọi từ chức sau khi liên minh của ông thất bại thảm hại trong ba cuộc bầu cử liên tiếp dưới sự lãnh đạo của ông. Chính rạn nứt xoay quanh việc Ishiba nên ở lại hay ra đi đã ngăn cản đảng này thống nhất về một chiến lược tái thiết.
Vì liên minh cầm quyền hiện không chiếm đa số ở cả hai viện, nên họ dễ bị bỏ phiếu bất tín nhiệm và phải dựa vào các đảng khác để thông qua luật. Tuy nhiên, các đảng đối lập vẫn còn quá chia rẽ để thành lập một liên minh thay thế, và do đó không thể đề cử một thủ tướng mới. Nếu không có một trung tâm quyền lực rõ ràng trong cơ quan lập pháp Nhật Bản, việc cải cách thuế và an sinh xã hội, sửa đổi các quy tắc tài trợ chính trị, và giảm bớt tác động của lạm phát và thuế quan của Mỹ sẽ trở nên khó khăn hơn. Trong tương lai gần, dường như không đảng phái hay liên minh nào có thể tạo ra một nhà lãnh đạo mạnh mẽ.
Nếu không có một nhà lãnh đạo mạnh mẽ, Nhật Bản sẽ không đủ khả năng ứng phó với những thách thức ở cả trong và ngoài nước ở thời điểm hiện tại. Một trong những thách thức lớn nhất là Tokyo cần phải định hình lại quan hệ với Mỹ trong lúc Trump đảo lộn hệ thống thương mại toàn cầu, thúc giục các đồng minh đảm nhận vai trò lớn hơn trong việc tự vệ, và cân nhắc thay đổi sự hiện diện của quân đội Mỹ tại châu Á.
Ví dụ, vào tháng 7, Mỹ và Nhật Bản đã ký một thỏa thuận thương mại áp dụng mức thuế 15% lên hàng hóa Nhật, thấp hơn mức thuế mà Nhật đang áp dụng cho xuất khẩu xe hơi và thấp hơn mức thuế mà Trump đã đe dọa áp dụng. Thỏa thuận này cũng mở rộng khả năng tiếp cận thị trường cho gạo Mỹ và cam kết Nhật Bản sẽ mua khí đốt tự nhiên hóa lỏng và các sản phẩm nông nghiệp từ Mỹ.
Tuy nhiên, thỏa thuận thương mại được đề xuất bao gồm nhiều lĩnh vực mà hai bên dường như có cách diễn giải khác nhau, do đó có thể dẫn đến nhiều xung đột chính trị hơn và cho thấy chính phủ Nhật Bản vẫn chật vật tìm cách để nền kinh tế của mình không bị áp thuế. Theo một phần của thỏa thuận, Nhật Bản đã đồng ý đầu tư 550 tỷ đô la vào Mỹ cho các dự án liên quan đến an ninh kinh tế. Theo Nhà Trắng, Nhật Bản sẽ chuyển số tiền này vào các quỹ đầu tư do Trump phân bổ, với việc Mỹ giữ lại 90% lợi nhuận. Tuy nhiên, Tokyo đã tuyên bố phần lớn số tiền sẽ đến từ các khoản vay và bảo lãnh cho vay, đồng thời tỷ lệ lợi nhuận chín trên một chỉ được áp dụng cho một phần nhỏ trong tổng số tiền. Hơn nữa, cam kết giảm thuế xe hơi cũng không có vẻ gì là chắc chắn, vì tờ thông tin của Nhà Trắng về thỏa thuận này không hề đề cập đến mức thuế thấp hơn 15% đối với xe hơi. Do khả năng lãnh đạo yếu kém, Nhật Bản sẽ gặp khó khăn trong việc ứng phó với sự bất ổn từ Washington.
TOKYO TRÔI DẠT
Cuộc khủng hoảng lãnh đạo ở Tokyo đang gây hậu quả nghiêm trọng không chỉ đối với Nhật Bản mà còn đối với toàn thế giới. Quản lý kinh tế vĩ mô có thể trở nên kém hiệu quả hơn vì LDP buộc phải thỏa hiệp với các đảng khác về thuế và ngân sách. Một Nhật Bản hướng nội cũng sẽ không thu hút nhân tài toàn cầu và giúp nước này khắc phục tình trạng thiếu hụt lao động, theo đó làm lu mờ triển vọng kinh tế. Và nếu không có một trung tâm chính trị vững mạnh, Nhật Bản khó có thể chống lại sự thống trị của Trung Quốc ở châu Á hoặc duy trì hợp tác quốc tế trong trao đổi kinh tế tự do.
Những đóng góp của Nhật Bản cho một trật tự quốc tế ổn định đang trở nên quý giá hơn bao giờ hết khi Mỹ ngày càng đi theo chủ nghĩa bảo hộ và hành xử thất thường. Để khắc phục khoảng trống lãnh đạo tại Nhật Bản, các đảng chính thống cần khôi phục niềm tin của cử tri thông qua cải cách chính trị có ý nghĩa, vạch ra một chiến lược thuyết phục để giải quyết sự chuyển đổi từ nền kinh tế giảm phát sang lạm phát, thu hẹp khoảng cách thế hệ giữa các khối cử tri, và tránh chiều theo phe cực hữu trong lúc họ rao bán những lợi ích mơ hồ của một nước Nhật khép kín. Chỉ bằng cách tự chấn chỉnh lại trật tự trong nước, Nhật Bản mới có thể duy trì vai trò thiết yếu của mình như một lực lượng giúp ổn định toàn cầu.
Mireya Solís là Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chính sách Đông Á, Nghiên cứu viên Cấp cao và Giám đốc Nghiên cứu Nhật Bản tại Viện Brookings. Bà là tác giả của cuốn “Japan’s Quiet Leadership: Reshaping the Indo-Pacific.”
