Nguồn: Katsuji Nakazawa, “China-Japan ties in limbo as Xi, Takaichi mind domestic politics,” Nikkei Asia, 16/10/2025
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Trong lúc cuộc thanh trừng liên quan đến an ninh của Bắc Kinh tiếp diễn, Tokyo chứng kiến sự sụp đổ của liên minh cầm quyền.
Tương lai quan hệ Trung-Nhật đang ngày càng trở nên bấp bênh vì các liên hệ chính trị bị suy yếu. Trong lúc làn sóng thanh trừng tiếp diễn ở Trung Quốc, chính trường Nhật Bản đang chìm sâu hơn vào hỗn loạn.
Một nhà ngoại giao cấp cao của Trung Quốc được cho là ôn hòa và từng có nhiều cuộc trao đổi với các chính trị gia Nhật Bản, bao gồm cả các chuyến thăm tới quốc gia láng giềng, đã bị thay thế khỏi vị trí Trưởng Ban Liên lạc Đối ngoại Trung ương của Đảng Cộng sản Trung Quốc.
Cụ thể, Lưu Kiến Siêu đã bị thay thế bởi Lưu Hải Tinh, người cũng là nhà ngoại giao kỳ cựu, nhưng được xem là chuyên gia về các vấn đề châu Âu và chưa có kinh nghiệm trong ngoại giao với Nhật Bản. Người ta cũng tin rằng Lưu Hải Tinh ưu tiên an ninh quốc gia.
Trong khi đó, tại Nhật Bản, Đảng Công minh (Komeito), đảng chính trị đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy quan hệ với Trung Quốc, đã rời khỏi liên minh cầm quyền do Đảng Dân chủ Tự do (LDP) bảo thủ lãnh đạo.
Hiroshi Moriyama, nhân vật trung gian liên lạc với Trung Quốc nhờ vai trò chủ tịch của một nhóm các nhà lập pháp liên đảng phái thúc đẩy tình hữu nghị Trung-Nhật, cũng đã từ chức Tổng thư ký LDP.
Ban lãnh đạo mới của đảng, do Sanae Takaichi dẫn đầu, hiện không có nhân vật cấp cao nào có thể đóng vai trò cầu nối giữa hai nước. Trước đó, Takaichi đã giành chiến thắng trong cuộc bầu cử Chủ tịch LDP vào ngày 04/10.
Ở Trung Quốc, người đứng đầu Ban Liên lạc Đối ngoại Trung ương Đảng có vai trò gần như ngang bằng với Ngoại trưởng.
Ban này chủ yếu phụ trách ngoại giao của đảng với các nước xã hội chủ nghĩa khác, chẳng hạn như Triều Tiên và Việt Nam. Họ cũng phụ trách trao đổi với các đảng phái chính trị nước ngoài, bao gồm cả Nhật Bản và Mỹ.
Ngày 30/09, Ban Liên lạc Đối ngoại Trung ương thông báo trên trang web chính thức rằng Lưu Hải Tinh đã được bổ nhiệm làm Trưởng Ban mới. Thông báo này được đưa ra trước thềm Hội nghị Trung ương 4 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa 20, dự kiến tổ chức tại Bắc Kinh từ ngày 20 đến 23 tháng 10.
Cách chính thức để đưa ra thông báo thay đổi nhân sự không phải là đăng bài trên web, mà thường do các phương tiện truyền thông nhà nước như Tân Hoa Xã đảm nhiệm. Lựa chọn đưa tin kỳ lạ này có thể liên quan đến việc Lưu Kiến Siêu đã biến mất khỏi tầm mắt công chúng kể từ cuối tháng 7, làm dấy lên đồn đoán rằng ông bị chính quyền Trung Quốc nhắm đến vì các vấn đề liên quan đến tham nhũng. Cho đến nay, Trung Quốc vẫn chưa đưa ra lời giải thích chính thức nào về vụ mất tích của Lưu Kiến Siêu.
Kể từ năm 2018, Lưu Hải Tinh đã giữ chức Phó Chủ nhiệm Văn phòng Ủy ban An ninh Quốc gia, một ủy ban trực thuộc Ban Chấp hành Trung ương Đảng. Là cơ quan giám sát công tác an ninh quốc gia, ủy ban này do Chủ tịch nước kiêm Tổng Bí thư Tập Cận Bình làm Chủ tịch. Và văn phòng là nơi quản lý công tác hành chính của ủy ban.
Ở thời điểm diễn ra đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ 20 của đảng vào tháng 10/2022, Lưu Hải Tinh được nhiều người cho là ứng viên kế nhiệm Ngoại trưởng khi đó là Vương Nghị, cùng với Tần Cương, người khi đó là Đại sứ Trung Quốc tại Mỹ.
Tần Cương và Lưu Hải Tinh được cho là thân cận với Tập, và ba năm trước, Lưu Kiến Siêu cũng từng được một số người xem là ứng viên cho vị trí Ngoại trưởng.
Cuối cùng, Tần trở thành Ngoại trưởng vào tháng 12/2022, nhưng đã sớm bị cách chức mà không có lời giải thích.
Về phần mình, Lưu Kiến Siêu đã được thăng chức làm Trưởng Ban Liên lạc Đối ngoại Trung ương, mở đường cho ông trở thành Ngoại trưởng tiếp theo. Nhưng trên thực tế, ông cũng bị thanh trừng, và việc bổ nhiệm Lưu Hải Tinh làm người kế nhiệm ông đã diễn ra trong âm thầm.
Sau khi Tần Cương bị thanh trừng, Vương Nghị quay trở lại làm người đứng đầu Bộ Ngoại giao. Vấn đề là ông sắp bước sang tuổi 72. Với tuổi cao và lịch trình bận rộn, bao gồm cả những chuyến công du nước ngoài dài ngày, việc lựa chọn người kế nhiệm Ngoại trưởng là một vấn đề quan trọng.
Vào ngày 01/07, một bài viết dài của Lưu Hải Tinh đã được đăng trên tờ Nhân dân Nhật báo, cơ quan ngôn luận của đảng, để kỷ niệm 10 năm luật an ninh quốc gia của Trung Quốc có hiệu lực.
Trong bài viết, Lưu Hải Tinh, khi đó vẫn đang giữ chức Phó Chủ nhiệm Văn phòng Ủy ban An ninh Quốc gia, đã nhấn mạnh tầm quan trọng của “khái niệm an ninh quốc gia toàn diện.”
Luật an ninh quốc gia bao trùm tất cả các lĩnh vực chính trị, kinh tế, và xã hội. “Khái niệm an ninh quốc gia toàn diện,” một chính sách then chốt trong đó đặt an ninh quốc gia lên trên hết về mặt chính trị, là dấu hiệu đặc trưng cho thời của Tập.
Lưu Hải Tinh đã 62 tuổi. Việc ông được chọn để thay thế Lưu Kiến Siêu, người trẻ hơn một tuổi và được cho là ôn hòa, phản ánh chính sách lớn là ưu tiên an ninh quốc gia, cả về mặt nội bộ lẫn đối ngoại.
Cha của Lưu Hải Tinh cũng là một nhà ngoại giao chuyên nghiệp, từng giữ chức thứ trưởng ngoại giao vào những năm 1980 và sau đó là thư ký của “tiểu tổ lãnh đạo” về các vấn đề đối ngoại của Ban chấp hành Trung ương đảng vào những năm 1990.
Sự thay đổi lãnh đạo tại Ban Liên lạc Đối ngoại Trung ương Đảng, được công bố vào ngày 30/09, sẽ ảnh hưởng đáng kể đến các quan hệ tương lai giữa Trung Quốc và Nhật Bản, đặc biệt là quan hệ chính trị.
Một ngày trước đó, vào ngày 29/09, trong một diễn biến mà nguyên nhân phần nào là do sự vắng mặt của Lưu Kiến Siêu, một quan chức cấp cao của Đảng Dân chủ Tự do Nhật Bản tiết lộ rằng cuộc họp của Hội đồng Trao đổi Đảng Cầm quyền Nhật-Trung dự kiến diễn ra vào mùa thu này tại Nhật Bản nhiều khả năng sẽ bị hoãn lại.
Cuộc họp gần đây nhất của hội đồng này đã được tổ chức tại Bắc Kinh vào tháng 1 năm nay, sau sáu năm ba tháng gián đoạn, với sự tham dự của Lưu Kiến Siêu.
Phái đoàn Nhật Bản bao gồm Moriyama, khi đó là Tổng thư ký LDP, và Makoto Nishida, Tổng thư ký Komeito, đối tác cấp dưới trong liên minh với LDP.
Cuộc họp đã dẫn đến việc Trung Quốc dỡ bỏ một phần lệnh cấm nhập khẩu toàn bộ hải sản từ Nhật Bản vào cuối tháng 6. Trước đó, Trung Quốc áp đặt lệnh cấm này để đáp trả việc Nhật Bản xả nước đã xử lý từ nhà máy điện hạt nhân Fukushima Daiichi ra biển vào tháng 08/2023.
Tình trạng bất ổn chính trị của Nhật Bản sẽ có tác động thậm chí còn đáng kể hơn đến các cuộc trao đổi trong tương lai giữa hai bên, đặc biệt là giữa các đảng phái chính trị.
Vào ngày 10/10, Komeito đột ngột thông báo rời khỏi liên minh cầm quyền, chấm dứt quan hệ hợp tác kéo dài 26 năm với LDP.
Tân thủ tướng Nhật Bản dự kiến sẽ được bầu tại Quốc hội lưỡng viện vào cuối tháng này để kế nhiệm Shigeru Ishiba. Tuy nhiên, sự sụp đổ của liên minh do LDP dẫn đầu đã giáng một đòn mạnh vào nỗ lực của Takaichi nhằm trở thành nữ thủ tướng đầu tiên của Nhật Bản.
Tục ngữ cổ của Trung Quốc có câu: “Uống nước nhớ người đào giếng.” Ở Trung Quốc, cố Thủ tướng Kakuei Tanaka thường được gọi là “người đào giếng” trong quan hệ song phương.
Năm 1972, Tanaka bất ngờ có chuyến thăm Trung Quốc, mở đường cho việc bình thường hóa quan hệ ngoại giao giữa hai nước. Đảng Komeito và tổ chức Phật giáo Soka Gakkai, một tổ chức Phật giáo tại gia, đã tham gia ngay từ đầu, đặt nền móng cho việc này. Đảng Komeito cũng được công nhận rộng rãi ở Trung Quốc vì đã “đào giếng” giúp bình thường hóa quan hệ.
Yoshikatsu Takeiri, người lãnh đạo Komeito từ năm 1967 đến năm 1986, cũng đóng một vai trò quan trọng dù đảng của ông là đảng đối lập. Takeiri từng đến thăm Trung Quốc vào cuối tháng 07/1972 và gặp Thủ tướng lúc bấy giờ là Chu Ân Lai. Sau khi trở về Nhật Bản, Takeiri đã trao lại biên bản cuộc họp, được gọi là “Bản ghi nhớ Takeiri,” cho Tanaka.
Chuyến đi của Takeiri đã dẫn đến chuyến thăm Trung Quốc của Tanaka hai tháng sau đó. Trong chuyến thăm, Tanaka có những cuộc hội đàm căng thẳng với Chu, nhưng cuối cùng, họ vẫn ký tuyên bố chung Trung-Nhật, giúp bình thường hóa quan hệ ngoại giao song phương.
Ishiba, người sẽ vẫn là Thủ tướng Nhật Bản cho đến khi tình hình chính trị lắng xuống, đã đặt chân vào con đường hoạch định chính sách kể từ nửa đầu những năm 1980. Ishiba, khi đó là một nhân viên ngân hàng ngoài 20 tuổi, đã trở thành nhân viên tại ban thư ký của phe Tanaka, một nhóm đảng viên LDP từng hùng mạnh nhưng hiện đã không còn tồn tại.
Tua nhanh đến ngày 06/10, Tetsuo Saito, lãnh đạo hiện tại của Komeito, đã gặp Đại sứ Trung Quốc tại Nhật Bản Ngô Giang Hạo bên trong Quốc hội. Cuộc gặp của họ diễn ra hai ngày sau khi Takaichi nhậm chức chủ tịch LDP.
Komeito và Trung Quốc có quan hệ tin tưởng dài lâu. Sẽ không có gì ngạc nhiên nếu Saito và Ngô trao đổi quan điểm về các chủ đề như liệu Takaichi có nên đến thăm Đền Yasukuni ở Tokyo sau khi trở thành thủ tướng hay không. Hành động này sẽ ảnh hưởng tiêu cực đến quan hệ Trung-Nhật, bởi Trung Quốc và Hàn Quốc xem đền thờ Thần đạo này là biểu tượng cho chủ nghĩa quân phiệt thời chiến của Nhật Bản.
Hiện tại, Yukio Hatoyama có lẽ là người Nhật Bản duy nhất có thể đóng vai trò cầu nối giữa đất nước mình và Trung Quốc. Ông từng giữ chức Thủ tướng trong hai năm 2009 và 2010, khi Đảng Dân chủ Nhật Bản (nay đã giải thể) của ông còn nắm quyền.
Trung Quốc đã tổ chức một cuộc diễu binh lớn tại Bắc Kinh vào ngày 03/09 để kỷ niệm 80 năm chiến thắng trước quân xâm lược Nhật Bản.
Hatoyama đã có mặt tại sự kiện này. Nhưng nhà lãnh đạo Triều Tiên Kim Jong Un và Tổng thống Nga Vladimir Putin mới là những nhân vật nước ngoài nổi bật nhất tham dự sự kiện; họ ngồi cạnh ông Tập.
Hiện tại, LDP không còn lựa chọn nào khác ngoài việc tập trung nỗ lực vào việc xây dựng khuôn khổ liên minh tương lai, qua đó mở đường cho Takaichi trở thành thủ tướng. Vì lẽ đó, đảng không thể tập trung vào ngoại giao.
Đối với Đảng Cộng sản Trung Quốc, việc thay đổi nhân sự cho các chức vụ quan trọng dự kiến diễn ra tại Hội nghị Trung ương 4 là vấn đề cấp bách.
Và vì thế tương lai quan hệ Trung-Nhật vẫn sẽ còn bấp bênh.
Katsuji Nakazawa là nhà báo và biên tập viên cấp cao của Nikkei, hiện sinh sống tại Tokyo. Ông đã dành bảy năm làm phóng viên thường trú ở Trung Quốc và sau đó trở thành trưởng văn phòng Trung Quốc. Ông đã nhận Giải Nhà báo Quốc tế Vaughn-Ueda năm 2014.
