Tác giả: Trần Hữu Dũng
Đối với nhiều người Việt ở thế hệ nào đó thì tên Daniel Ellsberg không là xa lạ. Ellsberg của Pentagon Papers,[1] của phong trào phản chiến, “người nguy hiểm nhất nước Mỹ” của Nixon và Kissinger … Hồi ức của Ellsberg sẽ làm nhiều người đọc bâng khuâng hồi tưởng đến những kỷ niệm trong quá khứ của chính mình.
Quyển sách đóng nói về khoảng thời gian từ 1964 (chính vào ngày xảy ra sự kiện Vịnh Bắc bộ) đến 1972 (khi Ellsberg đuợc toà bãi miễn tội tiết lộ “bí mật quốc gia”), viết với một giọng văn chừng mực, từ tốn, cấu trúc cân đối, không gì có thể xem là “giật gân” kiểu câu khách rẻ tiền. Đầy rẫy trong mỗi trang là những sự kiện quen thuộc, những nhân vật quen thuộc, những địa danh quen thuộc. Quá quen thuộc. Và đó chính là một thất vọng tương đối lớn cho người đọc: hồi ức này không có một phát giác lịch sử nào mới.
Tuy nhiên, người viết hồi ký (dù là một nhân vật lịch sử) không có bổn phận của một sử gia. Xem hồi ký, người đọc có hai mục đích (ngoài việc giải khuây): muốn biết thêm về cuộc đời tác giả, hoặc muốn biết thêm về những sự kiện lịch sử mà tác giả đã đích thân chứng kiến. Giá trị một quyển hồi ký có thể chỉ ở chỗ nó cung cấp những tư liệu của chỉ một người, những tư liệu mà sử gia chuyên nghiệp có thể dùng để đan thêu một tấm tranh toàn cảnh. Nhìn từ góc độ ấy, hồi ức của Ellsberg có nhiều điều thú vị. Đối với người đọc này, nó cho thấy có một sự nhất quán giữa hành động và tư tưởng của Daniel Ellsberg, nhà lý thuyết.
Ngay từ khi còn ở đai học, Ellsberg đã là một ngôi sao sáng trong giới nghiên cứu về thuyết quyết định (decision theory) và thuyết trò chơi (game theory), với nhiều đóng góp lớn. Đề tài luận án tiến sĩ kinh tế (Harvard 1962) của ông là “Rủi Ro, Mơ Hồ, và Quyết Định” (Risk, Ambiguity, and Decision), trong đó khám phá quan trọng nhất là “nghịch lý Ellsberg”,[2] cho đến nay vẫn còn là đề tài nghiên cứu và giảng dạy. Nhớ như vậy, rồi đọc hồi ức của ông, người đọc sẽ không ngạc nhiên với nỗi ám ảnh của Ellsberg về vai trò của thông tin trong quyết định và trong thương thuyết, đối xử. Đối với ông, đại họa là khi sĩ quan chiến trường báo cáo láo với chỉ huy, chỉ huy phúc trình láo với bộ truởng, bộ trưởng báo cáo láo với tổng thống, tổng thống tuyên bố láo với dân. Và theo Ellsberg thì tình trạng đó xảy ra chỉ vì ai cũng viện cớ là phải giữ bí mật, do đó ông cho rằng bật mí những bí mật đó thì các quyết định (vô tình sai lầm, hoặc cố ý lừa bịp) dựa trên những dữ kiện bịa đặt sẽ không thể có.
Hệ luận của sự quan trọng của thông tin là tầm quan trọng của sự am tường quá khứ và lịch sử. Ellsberg thảng thốt khi thấy Kissinger không hề tò mò về chính sách Mỹ đối với Việt Nam trước ngày Kissinger tham gia vào chính phủ Nixon. Nói cách khác, những hành động của Ellsberg sau này có thể được xem như hậu quả của một động lực trí thức và một lương tâm đạo đức, không chỉ là cho Việt Nam. Nếu như không có chiến tranh Việt Nam, nhưng nếu phải đương đầu với chiến tranh hạt nhân chẳng hạn, thì Ellsberg có lẽ cũng sẽ tiết lộ bí mật như thế. Sự nhất quán ấy làm người đọc này ngạc nhiên.
Vì cho rằng thông tin là quan trọng, không những cho dân chúng mà còn cho chính những người làm chính sách, Ellsberg nghĩ rằng một khi dân chúng Mỹ biết rõ sự thật về Việt Nam thì họ sẽ có những quyết định đúng (tức là đòi hỏi Mỹ phải rút khỏi Việt Nam). Nhưng sự việc đã xảy ra không như ông trù tính: dư luận dân chúng Mỹ hầu như không bị ảnh hưởng gì bởi nội dung những thông tin mà Pentagon Papers cung cấp cho họ. Như vậy, vai trò thông tin trong những quyết định “hợp lý” (rational decision) có thể là không quan trọng như Ellsberg tưởng. Hoặc là con người thường có những quyết định phi lý, hoặc là, trên thực tế, quyết định không chỉ dựa vào thông tin mà còn dựa vào tình cảm và những cảm tính “bất hợp lý” khác.
Quyển hồi ức này sẽ không làm ai thay đổi ý kiến về vai trò của Ellsberg trong chiến tranh Việt Nam. Nhìn lại, hầu như mọi người (kể cả Ellsberg, ngay từ 1973) đều công nhận rằngPentagon Papers đã không có ảnh huởng trực tiếp đến cách cuộc chiến tranh ấy kết thúc, thậm chí ảnh hưởng của nó đến phong trào phản chiến cũng là không đáng kể: phong trào này đã có từ trước Ellsberg, và ngay trong (và sau) thời kỳ ông hoạt động phản chiến thì còn rất nhiều người đóng góp hơn ông, hi sinh hơn ông, dù ít được biết đến như ông. Sự thực là thế. Ngay trong chừng mực mà Ellsberg đã có ảnh hưởng, ảnh hưởng đó không ở chỗ ông ta phơi trần sự lừa dối của chính quyền Mỹ, nhưng ở chỗ ông làm Nixon chột dạ, dùng những thủ đoạn phi pháp để bôi nhọ tên tuổi ông, nhằm bưng bít bí mật. Chính những phản ứng cuồng dại ấy của Nixon đã khiến chiến tranh Việt Nam kết thúc như cách đã thấy.
Nhìn từ một góc cạnh thì có sự nhất quán giữa hành động Ellsberg và lý thuyết Ellsberg. Nhưng từ những góc cạnh khác thì Ellsberg là một người đầy mâu thuẫn và phức tạp, tuyệt thông minh, lắm tình cảm, và khá bốc đồng. Ông sống nhiều dòng đời, song song và tương phản. Một dòng đời trong thâm cung bộ máy quốc phòng Mỹ, và một dòng đời giữa phong trào phản chiến chống lại bộ máy đó. (Còn có thể kể thêm một dòng đời thứ ba, liên hệ đến phái nữ, hình như cũng “bận rộn” khác thường). Trong mỗi dòng đời ấy ông đi từ thái cực này sang thái cực khác. Từ hùng hổ hiếu chiến sang phản chiến hiếu hoà, từ tôn sùng John Wayne sang trọng vọng Martin Luther King. Ellsberg cũng nhiều cảm tính và hay bốc đồng. Chẳng hạn như ông ta nổi hứng xin theo Lansdale qua Việt Nam chỉ vì mấy hôm trước thấy cô bạn gái hơi thân mật với người khác. Hoặc là trở thành phản chiến vì nghe tiếng nói líu lo của một cô gái Ấn Độ có khuôn mặt xinh đẹp.
Nhiều người (như Tom Wells)[3] cho rằng Ellsberg đã luôn bị chấn loạn tâm thần là do một sự đè nén tâm lý nào đó (ẩm ức tình dục, phản chống gia đình), và cũng có khá nhiều dữ kiện ủng hộ phần nào giả thuyết ấy.[4] Song, theo ý người đọc sách này, sự khủng hoảng đó không nhất thiết phải là tính Freud, nhưng có thể, như đã nói ở trên, do chính cái muốn “logic-hoá”, hiện thực hoá cái vũ trụ lý thuyết của ông.[5]
Rốt cuộc, Ellsberg tự coi mình như một con cờ do chính ông nắm, trong bàn cờ do chính ông xếp. Dùng một hình ảnh khác: Ellsberg nhìn mình như một diễn viên cần thiết (nếu không là chính) trong tấn tuồng lịch sử, đa số chung quanh là phụ diễn mà hành động sẽ tuỳ vào chỗ đứng, cách đi của diễn viên Ellsberg. Thiên chức lịch sử mà Ellsberg tự gán cho mình lắm lúc quá lố đến độ buồn cười. Chẳng hạn như ông cố tình dàn dựng cho con trai 14 tuổi của mình tham gia lén lút photocopy Pentagon Papers để cậu ta có những kỷ niệm dự phần vào lịch sử!
Ellsberg cũng không để ý (hoặc không muốn viết) về người khác. Ellsberg lặp đi lặp lại là ông ta sẵn sàng vào tù sau khi công khai hoá Pentagon Papers, nhưng ông không cho độc giả biết là vợ ông (Patricia Marx, xuất thân từ một gia đình khá giả), đã hứa trước là sẽ sẵn sàng trả tiền luật sư biện hộ cho ông. Ellsberg cũng chỉ nói phớt qua vai trò của Anthony Russo mà theo nhiều người là quan trọng không kém Ellsberg. Có thể chăng chính sự im lặng này nói nhiều hơn cả về con người ông? Nhiều bí mật vẫn còn ẩn kín trong quyển “Bí mật” của Ellsberg.
Đây là bài điểm cuốn Secrets: A Memoir of Vietnam and the Pentagon Papers, 2002, New York: Viking, 498 trang, 29,95 đô la Mỹ.
Nguồn: Viet-studies
———————
[1] Tưởng cũng nên nhắc lại: Pentagon Papers là bộ tài liệu trên 7000 trang, tối mật, về lịch sử chính sách Mỹ đối với Việt Nam từ 1945 đến 1968, đúc kết theo chỉ thị của Bộ Trưởng Quốc Phòng Mỹ Robert McNamara.
[2] Có thể mô tả nghịch lý này bằng một trò chơi như sau: Giả dụ trước mặt bạn là hai bình đựng bi. Mỗi bình có 100 hòn, đỏ hoặc đen. Bạn được cho biết bình thứ nhất có 50 hòn đỏ, 50 hòn đen. Tỷ lệ đỏ đen trong bình thứ hai thì bạn không được biết. Bạn có thể bóc, nhưng không được nhìn khi bóc, một hòn bi từ một trong hai bình. Nếu bóc đúng bi đỏ, bạn sẽ được 100 đô la. Bạn sẽ bóc từ bình nào?
Ellsberg phát giác rằng, dù không có lý do để tiên nghiệm cơ may bóc được bi đỏ ở bình này là cao hơn ở bình kia, đa số chúng ta sẽ chọn bóc từ bình thứ nhất. Chẳng những thế, giả sử người chủ cuộc sẽ bảo: “Như vậy là bạn nghĩ rằng bình ấy có nhiều bi đỏ phải không? Thế thì bây giờ tôi sẽ cho bạn 100 đô la nếu bạn bóc được bi đen” Vì bạn đã chọn bình thứ nhất để bóc bi đỏ, nếu đúng lý, bạn sẽ chọn bình thứ hai nếu muốn được bi đen. Nhưng Ellsberg lại phát giác là đa số chúng ta cũng lại chọn bóc từ bình thứ nhất! Theo Ellsberg, “nghịch lý” này chứng tỏ con người thích có thông tin chắc chắn hơn là mơ hồ, đến độ có những lựa chọn trái luật xác suất, và không nhất quán.
[3] Tom Wells, 2001, Wild Man: The Life and Times of Daniel Ellsberg, New York: Palgrave
[4] Chính vì nghĩ thế mà Nixon đã cho bộ hạ lén vào phòng mạch bác sĩ tâm thần của Ellsberg để trộm hồ sơ của ông. Nhóm bộ hạ này sau này là thủ phạm trong vụ Watergate, đưa đến sự từ chức của Nixon.
[5] Người điểm sách không thể cầm lòng khoác áo “phân tâm học” tài tử: tại sao những nhà lý thuyết trò chơi (như Nash, Harsanyi, Ellsberg) lại hay bị chấn loạn thần kinh? Có thể chăng vì họ bị rơi vào cái “mê hồn trận”, căn phòng với bốn bức tường gương, của lý thuyết ấy? Cái “nguy” của thuyết này là nó cuốn hút người lập thuyết vào vũ trụ biệt lập của nó, rồi khi thực tế ngoài đời không trắng đen, không “lôgic” như trong thuyết thì người ấy bị dằng co xâu xé, lâm vào khủng hoảng (như Nash), hoặc cảm thấy tự mình phải ra tay “điều chỉnh” thực tế để nó ăn khớp với lý thuyết (như Ellsberg).
[efb_likebox fanpage_url=”DAnghiencuuquocte” box_width=”420″ box_height=”” locale=”en_US” responsive=”0″ show_faces=”1″ show_stream=”0″ hide_cover=”0″ small_header=”0″ hide_cta=”0″ ]
