Nguồn: Bhaskar Sunkara, “Socialism’s Future May Be Its Past”, The New York Times, 26/06/2017.
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng | Biên tập: Lê Hồng Hiệp
Một trăm năm sau khi con tàu niêm phong kín đưa Lenin đến Ga Phần Lan và bắt đầu chuỗi sự kiện dẫn tới những trại lao động khổ sai của Stalin, ý tưởng rằng chúng ta nên quay trở lại với sự kiện lịch sử này để tìm nguồn cảm hứng nghe thật vô lý. Nhưng phải có lý do chính đáng thì những người Bolshevik mới từng gọi mình là các nhà “dân chủ xã hội.” Họ là một phần trong phong trào rộng lớn hơn của các đảng đang lớn mạnh lúc đó để đấu tranh cho nền dân chủ chính trị, và sử dụng sự giàu có và tầng lớp lao động mới do chủ nghĩa tư bản tạo ra nhằm mở rộng quyền dân chủ sang các lĩnh vực xã hội và kinh tế mà không nhà tư bản nào cho phép.
Phong trào Cộng sản trong giai đoạn đầu chưa từng bác bỏ tiền đề rộng lớn này. Nó được sinh ra từ cảm giác bị phản bội của các đảng cánh tả ôn hòa thuộc Quốc tế II, liên minh các đảng xã hội chủ nghĩa và đảng lao động từ 20 quốc gia được thành lập ở Paris vào năm 1889. Trên khắp châu Âu, từng đảng nối đuôi nhau làm điều không thể tưởng tượng được, họ bỏ rơi những cam kết của họ về sự đoàn kết giai cấp công nhân tại tất cả các quốc gia và ủng hộ các chính phủ của họ trong Thế chiến I. Những người vẫn trung thành với ý tưởng cũ tự gọi mình là những người Cộng sản để tách biệt với nhóm xã hội chủ nghĩa vốn đã hỗ trợ cho việc giết hại 16 triệu người. (Giữa những tàn sát đó, chính Quốc tế II cũng sụp đổ vào năm 1916).
Dĩ nhiên, hành động cao quý của những người Cộng sản nhằm ngăn chặn chiến tranh và thắp sáng con đường nhân đạo đến với sự hiện đại ở nước Nga lạc hậu rốt cục dường như lại đã khẳng định quan điểm của Edmund Burke[1] rằng: bất kỳ nỗ lực nào nhằm lật đổ một trật tự không công bằng rồi cũng chỉ tạo ra một trật tự không công bằng khác mà thôi.
Hầu hết các nhà xã hội chủ nghĩa đã rút ra những bài học cho mình từ chủ nghĩa cộng sản thế kỷ 20. Ngày nay, nhiều người từng hoan nghênh Cách mạng tháng Mưới đã bớt tự tin về triển vọng chuyển đổi thế giới một cách triệt để chỉ trong vòng một thế hệ. Thay vào đó họ nhấn mạnh vào chủ nghĩa đa nguyên chính trị, khả năng bất đồng chính kiến và sự đa dạng.
Tuy nhiên, bóng ma của chủ nghĩa xã hội gợi lên nỗi sợ hãi về một chủ nghĩa độc tài mới. Một báo cáo từ Quỹ Tưởng niệm Nạn nhân Chủ nghĩa Cộng sản gần đây lo lắng rằng những người trẻ nhiều khả năng sẽ có cảm tình với chủ nghĩa xã hội hơn và “sự ủng hộ Bernie Sanders” có thể góp phần vào làn sóng của những người thuộc thế hệ millennial (sinh từ 1981 đến 1997 – NBT) chống lại chủ nghĩa tư bản. Năm ngoái, Chủ tịch Văn phòng Thương mại Mỹ Thomas J. Donohue thậm chí còn nhận thấy cần phải nhắc nhở các độc giả rằng “Chủ nghĩa xã hội là con đường nguy hiểm cho nước Mỹ.”
Cánh hữu vẫn tố cáo chủ nghĩa xã hội là một hệ thống kinh tế sẽ dẫn đến nghèo đói và thiếu thốn, nhưng ít nhấn mạnh đến chủ nghĩa chuyên chế chính trị vốn thường đi cùng với chủ nghĩa xã hội. Điều này có thể là bởi vì giới tinh hoa ngày nay không đặt vấn đề quyền dân chủ lên hàng đầu – có lẽ vì họ biết rằng các xã hội mà họ đang điều hành cũng thật khó có thể biện minh được cho những quyền ấy.
Chủ nghĩa tư bản là một hệ thống kinh tế: một cách để tổ chức sản xuất cho thị trường thông qua quyền sở hữu tư nhân và động cơ lợi nhuận. Dù nó cho phép thực hành dân chủ, nó đã làm điều đó một cách cực kỳ miễn cưỡng. Đó là lý do tại sao các phong trào của người lao động trong giai đoạn sơ khai, như phong trào của nhóm Hiến chương (Chartists) của Anh vào đầu thế kỷ 19, đã được tổ chức, trước tiên là để đòi các quyền dân chủ. Các nhà lãnh đạo tư bản chủ nghĩa lẫn xã hội chủ nghĩa đều tin rằng đấu tranh giành quyền bầu cử phổ thông sẽ khuyến khích người lao động sử dụng phiếu bầu của họ trong lĩnh vực chính trị để đòi hỏi một trật tự kinh tế mà họ có thể kiểm soát.
Nhưng mọi chuyện không hẳn diễn ra theo cách đó. Ở phương Tây, công nhân đã chấp nhận một dạng thỏa hiệp giai cấp. Doanh nghiệp tư nhân sẽ bị thuần hóa, chứ không phải vượt qua, và “phần lớn hơn của chiếc bánh đang nở ra” sẽ được dùng để mang lại lợi ích chung thông qua phúc lợi nhà nước hào phóng. Các quyền chính trị cũng sẽ được tôn trọng, khi chủ nghĩa tư bản tiến hóa và điều chỉnh để kết hợp một xã hội công dân dân chủ với một hệ thống kinh tế độc tài theo một cách kỳ lạ, nhưng lại thành công.
Sang năm 2017, dàn xếp đó đã chết hẳn. Với phong trào của người lao động trầm lắng, chủ nghĩa tư bản bắt đầu làm loạn, vẽ ra một đường đi mang tính tàn phá mà thậm chí còn không mang lại lời hứa tăng trưởng bền vững. Sự tức giận vốn dẫn tới chiến thắng của Donald Trump ở Mỹ và cuộc bỏ phiếu Brexit ở Anh là rất rõ ràng. Mọi người cảm thấy như thể họ đang trên con tàu chạy trốn đến một địa điểm vô định và, vì lý do tốt đẹp, muốn trở lại với những nỗi đau khổ quen thuộc.
Trong bối cảnh hỗn loạn này, một số người lo ngại về “chuyến tàu quay lại Ga Phần Lan” thông qua sự ủng hộ dành cho các nhà lãnh đạo mang tư tưởng xã hội chủ nghĩa như ông Sanders và Jean-Luc Mélenchon ở Pháp. Nhưng mối đe dọa đối với nền dân chủ ngày nay đến từ cánh hữu, chứ không phải là cánh tả. Chính trị dường như đang đặt ra hai con đường tiến về phía trước, cả hai đều là các hình thức chủ nghĩa tập thể độc tài phi Stalin.
“Ga Singapore” là điểm đến không được công nhận của tuyến xe lửa trung tâm của chủ nghĩa tân tự do. Đó là nơi mà mọi người thuộc mọi tín ngưỡng và màu da đều được tôn trọng – miễn là họ biết vị trí của mình ở đâu. Xét cho cùng, người ta cũng chỉ là bọn dốt nát, phi lý trí và không có khả năng quản lý. Hãy để việc điều hành Ga Singapore vào tay các chuyên gia.
Đây là một tầm nhìn khả thi cho giới tinh hoa, những người nhìn vào sự nổi lên của một phe dân túy cánh hữu đầy lầm lỗi với những nỗi sợ hãi chính đáng. Nhiều người trong số họ cho rằng cần phải có các biện pháp thắt lưng buộc bụng để duy trì một nền kinh tế toàn cầu mong manh, và lo lắng rằng các cử tri sẽ không chấp nhận chịu đựng những cơn đau ngắn hạn để giải quyết những rối loạn chức năng dài hạn. Điều tương tự cũng xảy ra đối với mối đe dọa đang nổi lên của biến đổi khí hậu: Đây là vấn đề đã nhận được sự đồng thuận giữa các nhà khoa học, nhưng đối với công chúng nó vẫn còn gây tranh cãi.
Mô hình Singapore không phải là điều tồi tệ nhất trong tất cả các kịch bản cuối cùng. Đó là nơi mà các chuyên gia được phép trở thành chuyên gia, các nhà tư bản được phép tích lũy tư bản, và những người lao động bình thường có được vẻ bề ngoài ổn định. Nhưng nó không cho phép hành khách trên tàu hét lên “Dừng lại!” và tự chọn điểm đến cho riêng họ.
“Ga Budapest”, được đặt theo tên các đảng cánh hữu quyền lực thống trị Hungary ngày nay, là điểm dừng chân cuối cùng của phe cánh hữu dân túy. Budapest cho phép chúng ta ít nhất cảm thấy rằng mình đang kiểm soát. Chúng ta đến đó bằng cách hất tung những chiếc xe hơi đang đẩy chúng ta về phía trước rồi từ từ lùi lại. Tất cả chúng ta đều sẽ đi cùng nhau, trừ khi bạn là người ngoài – kẻ không có vé tàu, và trong trường hợp đó, chúc bạn may mắn.
“Con tàu Trump” đang đi trên đường này. Tổng thống Trump không thể đem lại những lợi ích hữu hình cho người dân bình thường bằng cách thách thức giới tinh hoa, nhưng ông có thể đưa ra mức bình đẳng cho “công nhân” ở cấp độ bề mặt và khơi dậy những nỗi giận dữ đối với các nguyên nhân làm suy yếu quốc gia – làn sóng người nhập cư, các thỏa thuận thương mại tồi tệ, các nhà toàn cầu hoá khắp thế giới. Giới báo chí, học giả và bất kỳ thành phần chống đối nào khác của xã hội dân sự đang bị tấn công. Trong khi đó, ngoài việc phải điều chỉnh trước chủ nghĩa bảo hộ gia tăng và chính sách nhập cư hạn chế, hầu hết các tập đoàn đều vẫn duy trì kinh doanh như bình thường.
Nhưng có một lựa chọn thứ ba: trở lại “Ga Phần Lan,” với tất cả các bài học từ quá khứ. Lần này, mọi người được quyền bỏ phiếu. Vâng, tranh luận, suy nghĩ kỹ càng rồi bỏ phiếu – và có niềm tin rằng mọi người có thể cùng nhau xác định các điểm đến mới cho nhân loại.
Đi đến tận cùng bản chất của nó, và trở về nguồn gốc của nó, chủ nghĩa xã hội là một hệ tư tưởng của nền dân chủ tiên tiến. Trong thời kỳ tự do đang bị tấn công, nó tìm cách trao quyền cho xã hội dân sự để cho phép họ tham gia vào các quyết định ảnh hưởng đến cuộc sống của chúng ta. Dĩ nhiên, một hệ thống quan liêu nhà nước to lớn cũng có thể trở nên xa cách và phi dân chủ như các phòng họp hội đồng quản trị trong các tập đoàn, vì vậy chúng ta cần phải suy nghĩ kỹ càng về những hình thức mới cho quyền sở hữu xã hội.
Một số điểm còn mơ hồ cần được làm rõ: Các hợp tác xã do người lao động làm chủ, vẫn cạnh tranh trong một thị trường được điều tiết; các dịch vụ công của chính phủ phối hợp với việc lập kế hoạch bởi công dân; và việc cung cấp các điều kiện cơ bản cần thiết cho một cuộc sống tốt đẹp (giáo dục, nhà ở và chăm sóc sức khoẻ) được đảm bảo như là các quyền xã hội. Nói cách khác, một thế giới nơi mà mọi người có quyền tự do đạt được tiềm năng của mình, bất kể hoàn cảnh xuất thân của họ.
Chúng ta chỉ có thể đến Ga Phần Lan với sự ủng hộ từ đa số; đó là một trong những lý do tại sao các nhà xã hội chủ nghĩa là những người ủng hộ mạnh mẽ nền dân chủ và chủ nghĩa đa nguyên. Nhưng chúng ta không thể bỏ qua những bài học thất bại của chủ nghĩa xã hội trong thế kỷ vừa qua. Chúng ta có thể bác bỏ việc coi phiên bản chủ nghĩa xã hội của Lenin và những người Bolshevik là ác quỷ điên rồ, và xem họ như là những người có thiện chí cố gắng để xây dựng một thế giới tốt đẹp hơn trong khủng hoảng, nhưng chúng ta phải tìm cách để tránh những thất bại của họ.
Điều đó đòi hỏi cần phải quay trở lại với nền dân chủ xã hội. Không phải là nền dân chủ xã hội của François Hollande, mà là của những ngày đầu tiên của Quốc tế II. Nền dân chủ xã hội này sẽ bao gồm cam kết đối với một xã hội dân sự tự do, đặc biệt là đối với những tiếng nói phản đối; nhu cầu đối trọng và cân bằng quyền lực thông qua thể chế; và một tầm nhìn về sự quá độ sang chủ nghĩa xã hội mà không cần phải phải trải qua “năm số 0” (kiểu Khmer Đỏ – NBT) tách rời khỏi thời hiện tại.
Ga Phần Lan ở thế kỷ 21 sẽ không phải là một thiên đường. Bạn vẫn có thể gặp phải bất hạnh và đau khổ ở đó. Nhưng nó sẽ là một nơi cho phép rất nhiều người, vốn đang bị đàn áp bởi những sự bất công được tham gia vào việc tạo ra một thế giới mới.
Bhaskar Sunkara là tổng biên tập của Tạp chí Jacobin và là Phó chủ tịch Đảng Dân chủ Xã hội Hoa Kỳ.
———–
[1] Chính khách, triết gia người Anh (1730-1797).
