Tác giả: Ân Đặng
Rạng sáng ngày 14/04/2018, liên quân Mỹ – Anh – Pháp đã tiến hành không kích các mục tiêu tại Damascus và Homs mà họ cho là nơi Syria sản xuất vũ khí hóa học. Cuộc tấn công diễn ra trong bối cảnh quân đội Chính phủ Syria đang thắng thế tại nhiều mặt trận, với việc các lực lượng đối lập tại Douma phải đầu hàng chỉ còn là vấn đề thời gian. Điều này đã để lại cho giới quan sát quốc tế nhiều nhận định khác nhau.
Động cơ của Mỹ và các đồng minh
Có thể nhận thấy, Mỹ và đồng minh vừa chủ động vừa bị động trong việc ra quyết định tấn công Syria. Với những hình ảnh chưa được kiểm chứng về việc Douma bị tấn công hóa học trong khi Mỹ và đồng minh liên tục gây sức ép đã làm dấy lên nhiều nghi vấn rằng đây là một vụ việc được dàn dựng để Mỹ và đồng minh chủ động can thiệp vào Syria. Mỹ, Anh và Pháp buộc phải sử dụng biện pháp quân sự có giới hạn nhằm giữ uy tín trước cam kết sẽ tấn công Syria nếu nước này sử dụng vũ khí hóa học ngay cả khi hành động này chưa được phép của Liên Hợp Quốc, hay thậm chí diễn ra khi cuộc điều tra của Tổ chức chống vũ khí hóa học (OPCW) đang chuẩn bị bắt đầu.
Xét trên một khía cạnh khác thì cuộc không kích cũng là cơ hội để Mỹ và đồng minh phô trương sức mạnh, khẳng định rằng họ vẫn là một bên quan trọng và có tiếng nói tại Trung Đông nói chung và tại Syria nói riêng. Hiện tại, cơ chế đàm phán Geneva do Mỹ dẫn đầu và Sochi do Nga dẫn đầu vẫn đang diễn ra riêng rẽ cũng như chưa đạt được đột phá trong việc định hình thể chế chính trị tại Syria sau cuộc chiến. Với những diễn biến trên thực địa tại Syria, đặc biệt là tại Đông Gouta, nhiều nhà quan sát đã cho rằng vị thế của Mỹ và đồng minh đang xuống thấp, quyền chủ động trên chiến trường và trên bàn đàm phán đang thuộc về liên minh Nga – Iran. Do đó, Mỹ và đồng minh cần phải có hành động đủ mạnh, thậm chí là hành động vũ trang để tái khẳng định vị thế của họ trong các cuộc hòa đàm, đặc biệt trong trường hợp hai cơ chế đàm phán nói trên được hợp nhất. Đồng thời, đây cũng là lời khẳng định của Mỹ và đồng minh với quốc tế rằng họ sẵn sàng làm bất cứ điều gì để bảo vệ lực lượng đối lập ở Syria. Đối với Pháp, nước này tham gia phối hợp tấn công Syria còn để tái khẳng định tầm ảnh hưởng của mình tại khu vực Trung Đông và Bắc Phi.
Bên cạnh đó, nhiều nhà quan sát cho rằng việc Mỹ và đồng minh tấn công Syria có giới hạn là một hành động hợp lý khi đã tránh được nguy cơ đối đầu trực diện với Nga, điều mà cả hai bên đều không muốn. Trước khi cuộc không kích diễn ra, cả Nga và liên quân Mỹ – Anh – Pháp đều có những hành động phô trương lực lượng khác nhau. Cuộc tấn công ngày 09/04 mà Nga cáo buộc do Israel thực hiện cũng đã phần nào giúp Mỹ và đồng minh có thể ước đoán được mức độ phản ứng của Nga đối với cuộc không kích đã được lên kế hoạch thực hiện vào rạng sáng 14/04. Việc Mỹ và đồng minh giảm số mục tiêu từ 22 còn 9, trong đó bao gồm một số sân bay không được sử dụng của Syria, các địa điểm bị nghi là trung tâm nghiên cứu và sản xuất vũ khí hóa học nhưng đã bị bỏ hoang, đã thực sự không làm ảnh hưởng tới cán cân lực lượng giữa các bên tham chiến. Điều này dẫn tới việc Nga chỉ có thể phản ứng về mặt ngoại giao.
Về góc độ chính trị nội bộ, hành động tấn công Syria đã giúp chính quyền Anh, Pháp và Mỹ hướng sự chú ý của công luận ra khỏi những rắc rối mà họ đang gặp phải. Đối với Mỹ, cuộc tấn công này đã giúp Tổng thống Trump thể hiện mình là một nhà lãnh đạo mạnh mẽ, đặc biệt là giúp ông đương đầu với những cáo buộc thân Nga. Đây cũng là minh chứng rõ ràng cho quyết tâm sử dụng sức mạnh để duy trì hòa bình do Tổng thống Trump đề xướng. Đối với Pháp, công luận đã chuyển hướng từ các chính sách xã hội đang gây tranh cãi của Tổng thống Macron, các cuộc đình công của giới công chức, vấn đề người nhập cư hay cuộc điều tra về cáo buộc cựu Tổng thống Sarkozy nhận tiền tài trợ của cố lãnh đạo Lybia Gaddafi sang các vấn đề liên quan đến diễn biến và hệ quả của cuộc không kích. Tình hình nội bộ của Anh có thể nói là phức tạp hơn nhiều nếu so với Mỹ và Pháp. Những tranh cãi về Brexit, khả năng Scotland đòi độc lập, duy trì sự đoàn kết trong Đảng Bảo thủ hay việc đối phó với chủ nghĩa dân túy và cản trở sự trở lại của Đảng Lao động đang là những thách thức đối với Thủ tướng Theresa May. Đặc biệt, bà May còn gặp thách thức lớn trong việc chứng minh Nga có liên quan tới vụ đầu độc cha con cựu điệp viên hai mang Sergei Skripal sau khi đã huy động một chiến dịch truyền thông và đối ngoại khổng lồ để bài Nga không chỉ ở Anh mà cả trong Liên minh châu Âu. Việc chưa đưa ra được những bằng chứng xác đáng đang không chỉ ảnh hưởng tới uy tín cá nhân của Thủ tướng May mà còn làm xấu đi nghiêm trọng hình ảnh quốc tế của Anh.
Hoạt động phối hợp quân sự của liên minh Mỹ – Anh – Pháp trong chiến dịch không kích Syria vừa qua còn cho thấy Mỹ vẫn là người đứng đầu, đóng vai trò chi phối trong liên minh, Anh và Pháp hay cả Liên minh châu Âu đều chưa thể thay thế được Mỹ trong các hoạt động vũ trang cấp độ khu vực và châu lục. Điều này cũng sẽ có tác động nhất định đến kế hoạch thành lập quân đội riêng của Liên minh châu Âu. Có thể nhận thấy, trong tương lai gần, dù quân đội riêng của Liên minh châu Âu có trở thành hiện thực thì nó vẫn phải phụ thuộc vào NATO với sự dẫn đầu của Mỹ. Bên cạnh đó, cuộc không kích này mặc dù nhận được sự ủng hộ về mặt ngoại giao nhưng việc thiếu sự tham gia của các đồng minh khác của Mỹ như Đức, Canada,…có thể cho thấy các nước này thực sự không muốn gia tăng căng thẳng với Nga. Đồng thời, việc Anh huy động phương Tây có các hành động cô lập Nga trong vụ Skripal trong khi chưa có bằng chứng xác đáng cũng khiến các nước này dè dặt hơn trong hành động quân sự lần này.
Phản ứng của Nga
Ngay trước khi cuộc không kích của Mỹ và đồng minh bắt đầu, Nga đã có những hành động răn đe quân sự nhất định để ngăn cản đối phương đi quá giới hạn khi triển khai hàng loạt các khí tài trên thực địa. Việc Nga triển khai máy bay cảnh báo sớm A-50U và các khí tài tác chiến điện tử đã khiến cho việc thu thập dữ liệu phục vụ đợt không kích của Mỹ và đồng minh gặp nhiều khó khăn. Đặc biệt, cuộc tập trận sát bờ biển Syria trong hai ngày 11 và 12/04 đã làm chậm cuộc tấn công của Mỹ và đồng minh, từ đó chính quyền Assad có thêm thời gian để củng cố hệ thống phòng thủ. Bên cạnh đó, hoạt động tập trận cũng khiến Mỹ và đồng minh không thể tiếp cận gần hơn với bờ biển của Syria, từ đó hệ thống phòng thủ của Syria có thêm thời gian phản ứng trước các đợt tấn công của đối phương. Đặc biệt, thông qua hoạt động hỗ trợ về tình báo, phía Nga đã cung cấp những thông tin quan trọng để Syria kịp thời sơ tán lực lượng khỏi các vị trí có khả năng bị tấn công cũng như lên phương án phòng thủ.
Trong lúc diễn ra trận đánh, với năng lực hạn chế của mình, chắc chắn lực lượng phòng không của Syria đã nhận được sự trợ giúp về thông tin liên lạc cũng như tác chiến điện tử của phía Nga. Những hình ảnh về thiệt hại của Syria tại Trung tâm nghiên cứu và phát triển Barzah cho thấy sự không tương xứng về mức độ với tuyên bố trúng 73 quả tên lửa hành trình do phía Mỹ đưa ra. Điều này cộng thêm với việc năng lực chiến đấu của quân đội Syria gần như không bị ảnh hưởng sau cuộc không kích đã góp phần nâng cao tính xác thực cho thông tin 71/103 tên lửa của Mỹ và đồng minh bị phòng không Syria bắn hạ. Có thể số liệu do phía Nga và Syria cung cấp có sự thổi phồng nhưng nhiều khả năng tên lửa của Mỹ và đồng mình bị áp chế điện tử nên đánh trượt mục tiêu khiến thiệt hại tại các sân bay quân sự của Syria ở mức không đáng kể.
Có thể do hành động răn đe của phía Nga và hiệu suất chiến đấu của phòng không Syria nên Mỹ và đồng minh đã không triển khai không quân mà chỉ sử dụng tên lửa hành trình để tấn công Syria, cũng như không có ngay đợt tấn công thứ hai sau ngày 14/04. Việc không thể triển khai không quân đã hạ thấp hiệu quả của các cuộc tấn công bằng tên lửa do thiếu hệ thống trinh sát, áp chế điện tử trong khi phải phụ thuộc hoàn toàn vào GPS và các thông tin mặc định được cài vào tên lửa trước khi phóng. Điều này dẫn tới việc Mỹ và đồng minh không thể thay đổi cán cân lực lượng theo hướng có lợi cho phe đối lập ở Syria. Thậm chí, trong và sau khi bị Mỹ và đồng minh tấn công, quân đội Syria vẫn đủ sức đẩy lùi một cuộc tập kích của nhóm khủng bố Nhà nước Hồi giáo tự xưng (IS) tại phía Nam Damascus.
Một khía cạnh khác là Nga và Syria đã giành được những lợi thế nhất định trong cuộc chiến thông tin truyền thông với Mỹ và đồng minh khi đã cung cấp thông tin liên quan đến diễn biến và kết quả trận đánh trước đối phương. Với những hình ảnh người dân Syria đổ ra đường ăn mừng, video clip Tổng thống Assad vẫn đến nơi làm việc như bình thường cũng như những hình ảnh về thiệt hại tại các địa điểm bị nghi là nơi nghiên cứu, sản xuất vũ khí hóa học hay tại một số sân bay của Syria bị Mỹ tấn công đã khiến công luận dường như đang đặt niềm tin nhiều hơn vào các tuyên bố của Nga và Syria. Đồng thời, các luồng thông tin do Nga và Syria cung cấp đã tiếp tục củng cố tinh thần lực lượng liên minh Nga – Syria – Iran – Hezbolah đang chiến đấu ở các mặt trận khác của Syria. Có thể nói, hệ thống phòng không của Syria cũng đã hoàn thành tốt nhiệm vụ bảo vệ các cơ quan truyền thông, tránh trường hợp bị Mỹ và đồng minh dùng biện pháp kỹ thuật để cướp hay phá sóng như trong chiến tranh Iraq năm 2003.
Syria không thiệt hại nặng và không có vũ khí hóa học?
Kết quả cuộc tập kích đường không vừa qua cho thấy với một số lượng tên lửa hành trình hạn chế và không có lực lượng không quân tham gia, liên quân Mỹ – Anh – Pháp đã không thể tiến hành một chiến tổng lực và chớp nhoáng trên toàn lãnh thổ Syria như đã làm với Iraq năm 2003. Cộng thêm với những tin tình báo do phía Nga cung cấp, các lực lượng vũ trang của Syria đã kịp thời di chuyển cũng như có các biện pháp nghi binh khác để bảo toàn lực lượng. Đồng thời, hoạt động di chuyển quân của Syria rõ ràng là đã có sự tính toàn từ trước nên phe nổi dậy và IS đã thất bại trong việc lợi dụng lúc Mỹ và đồng minh tấn công để giành lợi thế trước quân đội Syria. Có thể nhận thấy, phía chính phủ Syria vẫn còn đủ nguồn lực để bảo vệ những thành quả đã đạt được trong thời gian qua cũng như vẫn đủ sức để đẩy lùi phe nổi dậy. Đồng thời, cuộc không kích cũng chỉ ra rằng Mỹ và đồng minh đang khá bị động cũng như đang thiếu một chiến lược toàn diện tại Syria, các cuộc tấn công mang tính chiến thuật kiểu này sẽ chỉ càng khuyến khích Syria gia tăng áp lực với phe nổi dậy.
Qua diễn biến của trận đánh có thể thấy năng lực phòng không của Syria đã được phục hồi tuy nhiên nhiều khả năng vẫn chưa đủ sức kháng cự nếu Mỹ và đồng minh gia tăng cường độ tấn công. Các hình ảnh do phía quân đội Syria cung cấp cho thấy hoạt động phản kháng dựa hoàn toàn vào hệ thống tên lửa phòng không tầm thấp mà thiếu sự phối hợp của pháo cao xạ. Đồng thời, nhiều tên lửa hành trình của Mỹ và đồng minh chỉ bị đánh chặn khi tới gần mục tiêu cho thấy khả năng cảnh giới từ xa của hệ thống phòng thủ, đặc biệt là hệ thống quang điện tử cho phòng không tầm thấp, còn nhiều hạn chế. Tuy nhiên, với những kết quả đã đạt được, phía Syria và các đồng minh dường như đã tự tin hơn rất nhiều trong cuộc đối đầu với phe nổi dậy có sự hỗ trợ từ Mỹ và phương Tây. Đặc biệt, niềm tin rằng Mỹ và phương Tây sẽ không dám đi quá giới hạn cho tới khi nào Nga còn ở Syria trong lực lượng thân Assad sẽ tiếp tục được củng cố.
Tuy nhiên, một điểm đáng chú ý trong những hình ảnh về thiệt hại do cuộc không kích là chúng cho thấy những người đến dọn dẹp hiện trường tại các nơi bị nghi đang nghiên cứu và phát triển vũ khí hóa học đều mặc đồ bảo vệ thông thường. Điều này đang giúp cho Nga, Syria và các đồng minh khác củng cố nhận định của công chúng rằng Syria không có vũ khí hóa học. Nếu đúng là Syria không có vũ khí hóa học, tính chính danh của cuộc tấn công nói riêng và uy tín quốc tế của Mỹ và đồng minh nói chung sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Sau khi Mỹ, Anh và các đồng minh phương Tây thừa nhận Iraq không có vũ khí hủy diệt hàng loạt như các thông tin trước đó, mọi cáo buộc của Mỹ và phương Tây đã nhận được những ánh mắt dò xét nhiều hơn rất nhiều so với thời gian trước.
Tình hình sắp tới
Dựa trên tuyên bố của các bên sau cuộc không kích có thể thấy tình hình sắp tới sẽ tiếp tục phức tạp khi tất cả các bên tham chiến đều sẽ có những điều chỉnh nhất định. Mỹ và phương Tây trước mắt sẽ tiếp tục tránh đối đầu trực tiếp với Nga, kể cả việc tấn công vào đội ngũ lính đánh thuê của các công ty an ninh thuộc sự quản lý của một số tài phiệt Nga. Việc Nga triển khai quân ở Syria đã là sự đã rồi và rất khó thay đổi nên trong trung và dài hạn, Mỹ và phương Tây sẽ đồng thời tiến hành hòa hoãn với Nga trên bàn đàm phán, mặt khác vẫn sẽ tiếp tục tìm và tạo cớ để can thiệp vào tình hình Syria, từ đó nâng cao vị thế đàm phán của mình trước liên minh Nga – Iran – Syria.
Về phía Nga, nước này sẽ tiếp tục cung cấp khí tài và hỗ trợ về thông tin tình báo cho phía Syria để giảm gánh nặng của Nga trên chiến trường. Đồng thời việc cung cấp hỗ trợ này sẽ vẫn được phía Nga tính toán để đảm bảo quyền chủ động của họ tại Syria nói riêng và khu vực Trung Đông nói chung.
Đối với Syria, với sự tự tin được nâng lên sau khi trụ vững trước cuộc không kích của Mỹ và đồng minh, nhiều khả năng lực lượng chính phủ sẽ tiếp tục chiến lược đánh lấn từng bước trong cuộc đối đầu với phe đối lập. Phía Syria sẽ tiếp tục các nỗ lực phá thế da báo trên chiến trường, buộc các binh sỹ phe đối lập rời khỏi các đô thị để tận dụng ưu thế hỏa lực, hạn chế giao tranh đô thị, nơi mà các vũ khí hạng nặng phát huy hiệu quả thấp. Chính quyền Assad nhiều khả năng sẽ từng bước vô hiệu hóa cơ chế hòa đàm Geneva để buộc các nhóm đối lập phải tham gia cơ chế hòa đàm Sochi, nơi mà Syria và Nga đang nắm thế chủ động. Với tình hình chính trị nội bộ và đang sa lầy ở Yemen, nhiều khả năng Arab Saudi và các đồng minh Sunni sẽ không gia tăng, thậm chí giảm mức độ can thiệp vào Syria trong thời gian tới, điều rõ ràng đang tạo lợi thế cho chính quyền Assad. Tuy nhiên, để có những nhận định chính xác thì vẫn cần quan sát thêm những diễn biến tiếp theo trong quan hệ giữa các bên có liên quan./.
Ân Đặng là cựu sinh viên Khóa 37, Học viện Ngoại giao Việt Nam.
