Nguồn: Gideon Rachman, “Shinzo Abe and his struggle with Xi Jinping”, Financial Times, 31/08/2020.
Biên dịch: Trần Hùng
Thời đại Shinzo Abe cũng là thời đại Tập Cận Bình. Hai nhà lãnh đạo hiện tại của Nhật Bản và Trung Quốc lên nắm quyền chỉ cách nhau vài tuần. Ông Abe được bầu làm thủ tướng Nhật vào tháng 12 năm 2012 ở tuổi 58. Chỉ một tháng trước đó, ông Tập đã được bầu làm tổng bí thư Đảng Cộng sản Trung Quốc, ở tuổi 59.
Đây không chỉ là sự trùng hợp ngẫu nhiên về thời gian. Nhiệm vụ trọng tâm của ông Abe – như lời các cố vấn thân cận nhất của ông mô tả – là củng cố Nhật Bản để đối phó với một Trung Quốc ngày càng hùng mạnh và chuyên chế.
Vị thủ tướng Nhật hiện chuẩn bị từ chức vì sức khỏe yếu, nhiệm vụ của ông chưa hoàn thành. Ông đã thựchiện một cuộc chơi khó khăn với một số kỹ năng và quyết tâm. Nhưng sự thật khó chịu là thế lưỡng nan chiến lược của Nhật Bản không thể được giải quyết bởi chỉ một mình Tokyo. Suy cho cùng, số phận của Nhật có thể phụ thuộc vào những diễn biến chính trị nằm ngoài tầm kiểm soát của nước này – ở Mỹ và Trung Quốc.
Trong thời kỳ của ông Tập, rõ ràng là Trung Quốc đang có ý định trở thành cường quốc thống trị ở châu Á – và có lẽ là trên thế giới. Điều đáng lo ngại cho bất kỳ chính phủ nào ở Tokyo là chủ nghĩa dân tộc hiện đại của Trung Quốc tràn ngập tình cảm chống Nhật – điều tồn tại từ thời Nhật Bản xâm lược và đối xử tàn bạo với Trung Quốc vào những năm 1930. Hai nước vẫn còn tranh chấp lãnh thổ, máy bay và tàu của họ vẫnthường thách thức nhau quanh quần đảo Senkaku/ Điếu Ngư.
Bất kỳ thủ tướng Nhật nào muốn định hình phản ứng trước một Trung Quốc đang trỗi dậy cũng đều phải làm việc với những nguồn lực không mấy hứa hẹn. Dân số Nhật đang già đi và thu hẹp lại, trong khi nợ quốc gia của nước này rất lớn. Nền kinh tế Trung Quốc đã lớn hơn nền kinh tế Nhật Bản từ một thập niêntrước và tiếp tục phát triển với tốc độ nhanh hơn. Bắc Kinh đang đổ tiền vào các tàu chiến và tên lửa mới với tốc độ mà Nhật Bản không thể sánh kịp.
Trung Quốc cũng phải đối mặt với thách thức về nhân khẩu học khi dân số của họ già đi. Nhưng thực tế dân số Trung Quốc vẫn đông gấp 10 lần Nhật Bản – và sự bất cân xứng về quyền lực giữa hai quốc gia ngày càng lớn theo thời gian. Mong muốn hòa bình cũng ăn sâu vào tâm trí Nhật Bản. Thay đổi hiến pháp Nhật để cho phép quân đội chiến đấu ở nước ngoài đã được chứng minh là một điều bất khả thi về mặt chính trị đối với ông Abe.
Đối mặt với những thực tế này, có vẻ hợp lý nếu chính phủ Nhật Bản áp dụng chính sách xoa dịu Bắc Kinh. Nhưng bất kỳ chính sách nào như vậy cuối cùng cũng sẽ khiến nền tự do và sự tự chủ của Nhật Bản phải trả giá đắt.
Vẫn chưa rõ tham vọng lãnh thổ của Trung Quốc có dừng lại ở quần đảo Senkaku/Điếu Ngư không người ở hay không. Một số viện nghiên cứu và các tờ báo được chính phủ hậu thuẫn ở Bắc Kinh còn đặt câu hỏi về chủ quyền của Nhật đối với Okinawa – nơi có dân số 1,4 triệu người và là nơi đặt căn cứ quân sự quan trọng nhất của Mỹ trong khu vực. Nói rộng hơn, nhiều người theo chủ nghĩa dân tộc Trung Quốc muốn cómột sự trả thù mang tính biểu tượng cho giai đoạn những năm 1930 bằng cách đưa Nhật Bản xuống hàngmột quốc gia triều cống.
Hiểu rõ tất cả những điều này, ông Abe đã không đưa ra bất kỳ nhượng bộ nào về tranh chấp đối với quần đảo Senkaku. Ông biết rằng bất kỳ bước lùi đơn phương nào cũng sẽ được Bắc Kinh coi là một hành động biểu tượng của sự phục tùng.
Tuy nhiên, ngay cả khi giữ vững lập trường đối với tranh chấp này, ông Abe cũng tìm cách xoa dịu căng thẳng với ông Tập. Vị thủ tướng Nhật đã có chuyến thăm thành công tới Bắc Kinh vào tháng 12 năm ngoái. Đáng lẽ ra ông Tập đã có chuyến thăm cấp nhà nước tới Nhật Bản trong năm nay nhưng chuyến thăm đã bị trì hoãn vì Covid-19.
Sẽ thiếu cẩn trọng nếu cho rằng sự cải thiện quan hệ này là vĩnh viễn. Đối mặt với những khó khăn trong quan hệ với Mỹ về thương mại, Đài Loan và Biển Đông – ông Tập có thể đang tìm kiếm một mối quan hệ hợp tác tạm thời với Nhật Bản. Trung Quốc cũng có thể đánh hơi thấy khả năng cuối cùng có thể lôi kéo Nhật Bản đi theo một lập trường trung lập hơn trong cuộc đối đầu giữa Bắc Kinh và Washington. Nếu Tổng thống Mỹ Donald Trump tiếp tục đe dọa Nhật Bản bằng các biện pháp trừng phạt thương mại và gây hoàinghi về liên minh Mỹ-Nhật, tình cảm chống Mỹ có thể tăng lên ở Nhật.
Bản chất thất thường của Tổng thống Trump chắc chắn đã khiến công việc của ông Abe trở nên khó khăn hơn. Một trong những hành động đầu tiên của ông Trump trên cương vị tổng thống là rút Mỹ ra khỏi Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) – một thỏa thuận thương mại đa quốc gia mà chính quyền Abe đã dành nhiều tâm sức để đàm phán. Thay vì chán chường bỏ cuộc, ông Abe đã dốc toàn lực vào việc xây dựng lại quan hệ với Nhà Trắng và tái định hình TPP thành một thỏa thuận mới (Hiệp định Đối tác Xuyên Thái Bình Dương Tiến bộ và Toàn diện), với sự tham gia của tất cả các bên ký kết ban đầu trừ Mỹ.
Ông Abe là nhà lãnh đạo nước ngoài đầu tiên bước qua cửa của toà Tháp Trump để chúc mừng vị tổng thống sau chiến thắng trong cuộc bầu cử năm 2016. Tư thế hơi khom người của ông có thể là sự khiêm tốn, nhưng nó cũng phục vụ một mục đích chiến lược rộng lớn hơn.
Đồng thời, ông Abe cũng đã nuôi dưỡng quan hệ với những người bạn mới – đặc biệt là Narendra Modi, thủ tướng Ấn Độ. Nhật Bản đang thúc đẩy một “Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương mở và tự do”, nơi các nền dân chủ của khu vực cùng tồn tại. Sự tương phản được ngụ ý ở đây là với một châu Á – Thái Bình Dương khép kín và độc đoán có thể xuất hiện nếu quyền lực của Trung Quốc không bị kiểm soát.
Ông Abe đã có nhiều động thái chiến lược đúng đắn cho đất nước mình. Nhưng ông rời nhiệm sở khi không biết liệu những nỗ lực của mình cuối cùng có đạt được thành công hay không. Đối phó với sự trỗi dậy của Trung Quốc là một thách thức của nhiều thế hệ Nhật Bản. Những người kế nhiệm ông Abe sẽ cần may mắn cũng như kỹ năng để lèo lái một tương lai không chắc chắn.
