Nguồn: Justyna Gudzowska và Laura Ferris, “The War on Trees”, 02/06/2025
Biên dịch: Viên Đăng Huy
Vào tháng 1 năm 2020, thi thể của một hướng dẫn viên thiên nhiên được yêu mến, người đã cống hiến cả đời để bảo vệ loài bướm chúa, được tìm thấy đã chết trong một cái giếng ở Michoacan, Mexico. Vài ngày sau, thi thể của một hướng dẫn viên thứ hai làm việc tại cùng công viên Di sản Thế giới UNESCO ở dãy núi Sierra Madre cũng được phát hiện. Theo những người quen biết họ, điểm chung của những người đàn ông này là họ đã lên tiếng chống lại các băng đảng ma túy tham gia vào hoạt động khai thác gỗ trái phép trên núi.
Cách đó hàng nghìn dặm, tại Vườn quốc gia Virunga của Cộng hòa Dân chủ Congo, một Di sản Thế giới UNESCO khác, các nhóm nổi dậy vũ trang kiếm được 28 triệu USD mỗi năm bằng cách biến cây thành than củi, còn được gọi là “vàng đen”. Hơn 200 kiểm lâm viên đã mất mạng trong nỗ lực bảo vệ tài nguyên thiên nhiên ở Virunga khỏi sự cướp bóc.
Trên khắp thế giới, các tác nhân nhà nước và phi nhà nước phạm pháp đang khai thác giá trị khổng lồ từ rừng để tài trợ cho hoạt động của chúng. Việc giải tỏa đất trái phép và thu hoạch, vận chuyển, mua bán gỗ và các mặt hàng liên quan từ lâu đã bị bỏ qua như một mối quan tâm nhỏ của các nhà hoạt động môi trường. Nhưng đây là một sai lầm. Mặc dù nạn phá rừng không bền vững gây nguy hiểm cho môi trường, nhưng khai thác gỗ trái phép cũng gây ra một mối đe dọa địa chính trị lớn—và chưa được thừa nhận đầy đủ. Tội phạm môi trường đang trở thành một mối đe dọa kinh tế và an ninh quốc gia ngày càng tăng đối với Mỹ và các quốc gia trên thế giới. Tuy nhiên, Washington phần lớn đã bỏ qua vai trò của khai thác gỗ trái phép trong cuộc chiến chống lại các tổ chức tội phạm xuyên quốc gia, các băng đảng ma túy, khủng bố và các chế độ lừa đảo, cũng như vai trò của Trung Quốc trong hoạt động buôn bán trái phép này.
May mắn thay, kế hoạch chống tội phạm xuyên quốc gia đã tồn tại: hợp tác tốt hơn giữa các chính phủ, tăng cường thực thi pháp luật, chuỗi cung ứng minh bạch hơn, quan hệ đối tác công tư, và quan trọng nhất là giám sát dòng tiền. Nhưng cho đến khi các chính phủ coi khai thác gỗ trái phép với sự nghiêm túc cần thiết, những kẻ xấu nhất thế giới sẽ tiếp tục tự tài trợ bằng cách chặt cây.
Tiền “mọc” từ cây
Theo Cơ quan Hải quan và Biên phòng Mỹ, khai thác gỗ trái phép là hình thức tội phạm xuyên quốc gia mang lại lợi nhuận cao thứ ba, sau hàng giả và buôn bán ma túy, và là “tội phạm tài nguyên thiên nhiên có lợi nhuận cao nhất trên hành tinh”. Interpol và Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc ước tính rằng 15–30% thương mại gỗ toàn cầu là bất hợp pháp. Ở các nước nhiệt đới ở Amazon, lưu vực sông Congo và khắp Đông Nam Á, con số này được cho là cao hơn nhiều, đạt 50–90%. Trong rừng nhiệt đới lưu vực sông Congo, các quan chức chính phủ Congo đã giải thích rằng gần như tất cả các hoạt động khai thác gỗ đều “theo một cách nào đó là bất hợp pháp” theo New York Times. Năm 2024, CBP báo cáo rằng tội phạm lâm nghiệp đã tạo ra lợi nhuận ước tính 157 tỷ USD mỗi năm trên toàn thế giới. Nó cũng khiến các chính phủ là nguồn của gỗ trái phép, một số trong đó phụ thuộc vào viện trợ nước ngoài, mất hàng tỷ USD doanh thu hàng năm.
Ngày nay, doanh thu do khai thác gỗ trái phép tạo ra có thể cao hơn: tốc độ tăng trưởng của tội phạm môi trường, theo ước tính của Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc và Interpol, là 5 đến 7% hàng năm, hoặc nhanh gấp hai đến ba lần so với nền kinh tế toàn cầu. Doanh thu thực tế tạo ra vào năm 2025 có thể lên tới hơn 250 tỷ USD. Việc các ước tính này vẫn còn mơ hồ cho thấy mức độ khai thác gỗ trái phép đã không được các tổ chức quốc tế và chính phủ ưu tiên và nghiên cứu đầy đủ.
Các tác nhân bất hợp pháp có tổ chức thúc đẩy việc cướp phá các khu rừng rộng lớn vì việc tạo ra tiền và rửa tiền bẩn tương đối dễ dàng. Giống như vàng, một tài nguyên thiên nhiên khác thường bị các nhóm tội phạm khai thác và buôn bán bất hợp pháp, nguồn gốc và chứng nhận của gỗ có thể bị làm giả, khiến gỗ có nguồn gốc bất hợp pháp có thể được coi là hợp pháp. Thông qua quá trình “rửa gỗ” này, các tác nhân tội phạm làm cho gỗ bất hợp pháp trông có vẻ hợp pháp bằng cách xác định sai loại, dán nhãn sai nguồn gốc, hoặc làm giả hồ sơ thương mại, cho phép nó được trộn lẫn với gỗ hợp pháp, sau đó tuồn vào thương mại quốc tế và có thể được bán. Một thủ thuật khác, được gọi là “rửa tiền kép”, chuyển doanh thu khai thác gỗ vào các khoản đầu tư có vẻ hợp pháp, chẳng hạn như bất động sản, để che giấu nguồn gốc của nó. Ví dụ, những kẻ buôn bán ma túy ở Trung Mỹ tham gia vào “chăn nuôi gia súc ma túy” nơi chúng thành lập các trang trại gia súc trên đất mà chúng khai thác trái phép để tạo điều kiện cho hoạt động buôn bán ma túy bất hợp pháp và rửa tiền ma túy. Đối với một hoạt động sinh lợi như vậy, rủi ro bị bắt tương đối thấp vì các cuộc điều tra tội phạm môi trường không được ưu tiên và các hình phạt hình sự chỉ bằng một phần nhỏ so với các tội phạm xuyên quốc gia khác như buôn bán ma túy.
Các doanh nghiệp hợp pháp bị tổn hại bởi những hoạt động này. Hiệp hội Giấy và Rừng Mỹ phát hiện ra rằng cây bị chặt trái phép làm giảm giá gỗ thế giới cho các nhà sản xuất hợp pháp tới 16%, điều này “ảnh hưởng đáng kể đến khả năng xuất khẩu của các nhà sản xuất Mỹ”. Trong khi đó, các doanh nghiệp dựa vào ngành công nghiệp gỗ phải đối mặt với rủi ro pháp lý, hoạt động và danh tiếng khi gỗ bất hợp pháp xâm nhập vào chuỗi cung ứng. Cơ quan Điều tra Môi trường báo cáo vào năm 2023 rằng Home Depot đã mua từ một nhà nhập khẩu hơn 1,2 triệu cánh cửa được sản xuất bằng gỗ có nguồn gốc bất hợp pháp từ Guinea Xích Đạo và bị xác định sai là đến từ Cộng hòa Congo, vi phạm rõ ràng Đạo luật Lacey của Mỹ. (Đạo luật cấm nhập khẩu gỗ khai thác trái phép và các sản phẩm liên quan và yêu cầu các nhà nhập khẩu khai báo chính xác nguồn gốc gỗ nhập khẩu). Ikea cũng đối mặt với sự giám sát tương tự vài năm trước đó, khi tổ chức giám sát môi trường Earthsight của Anh cáo buộc công ty Thụy Điển sử dụng gỗ khai thác trái phép từ Ukraine để làm ghế. Cả hai công ty đều có lý do để lo lắng về chuỗi cung ứng mờ ám của mình: vào năm 2016, Bộ Tư pháp Mỹ đã phạt Lumber Liquidators hơn 13 triệu USD vì mua gỗ cứng được sản xuất tại Trung Quốc mà chủ yếu được sản xuất từ gỗ Nga có nguồn gốc bất hợp pháp, vào thời điểm đó là khoản phạt lớn nhất từng có vì vi phạm Đạo luật Lacey. Các ngân hàng cung cấp tài chính cho các doanh nghiệp dựa vào gỗ có nguồn gốc từ các địa điểm nhiệt đới hoặc làm việc với các khách hàng có mẫu hoạt động liên quan đến phá rừng trái phép cũng phải đối mặt với rủi ro.
Vũ khí từ gỗ
Khai thác gỗ trái phép thường gắn liền với xung đột quốc tế. Sau cuộc xâm lược Ukraine của Nga vào năm 2022, EU nhanh chóng cấm các sản phẩm gỗ của Nga và Belarus để Moscow không thể tài trợ cho nỗ lực chiến tranh của mình bằng các quỹ từ hoạt động buôn bán gỗ quốc tế, vốn đã tạo ra gần 14 tỷ USD cho Nga chỉ riêng trong năm 2021. Anh cũng theo sau với lệnh cấm của riêng mình và Mỹ đã áp đặt các lệnh trừng phạt khác nhau, bao gồm cả công ty bán quân sự Wagner có liên hệ với Điện Kremlin, công ty này đã có được một hợp đồng nhượng quyền khai thác gỗ 30 năm ở Cộng hòa Trung Phi với giá trị ước tính 2 triệu euro mỗi năm. Như Cơ quan Hải quan và Biên phòng Mỹ đã nói, “buôn bán gỗ bất hợp pháp gây ra đổ máu”.
Thật vậy, các băng đảng và nhóm khủng bố bị trừng phạt đã nhiều lần chuyển sang rừng làm nguồn tài trợ. Ví dụ, các băng đảng Mexico sử dụng gỗ khai thác trái phép để tài trợ cho thương mại với các nhà sản xuất các chất tiền fentanyl của Trung Quốc trong một kế hoạch rửa tiền dựa trên thương mại tài nguyên thiên nhiên. Các nhóm cựu du kích ở Colombia đã phá hủy các khu rừng nhiệt đới Amazon để hỗ trợ các hoạt động bất hợp pháp. Để tài trợ cho các cuộc nổi dậy, Nhà nước Hồi giáo (còn gọi là ISIS) ở Mozambique đã tham gia vào hoạt động khai thác gỗ trái phép, và nhóm khủng bố al-Shabab của Somalia đã chặt cây keo để làm than củi, một hoạt động buôn bán mà Bộ Tài chính Mỹ ước tính trị giá tới 20 triệu USD mỗi năm về doanh thu và thuế. Ở Mali, chi nhánh của al-Qaeda là Jamaat Nusrat al-Islam đã lợi dụng hoạt động buôn bán gỗ quý nguy cấp bằng cách kiểm soát quyền tiếp cận rừng.
Chính phủ Mỹ đã biết về điều này trong nhiều năm. Năm 2021, Bộ Tài chính Mỹ đã mô tả gỗ là một nguồn tài trợ “đáng kể” cho chính quyền quân sự Myanmar và trừng phạt MTE, công ty gỗ nhà nước của Myanmar. Sau nghị quyết của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc năm 2003 cấm nhập khẩu gỗ tròn và các sản phẩm gỗ từ Liberia, lúc đó do Tổng thống Charles Taylor nắm quyền, Tổng thống George W. Bush đã ban hành một sắc lệnh thừa nhận rằng hoạt động buôn bán bất hợp pháp có liên quan đến buôn bán vũ khí và kéo dài các cuộc xung đột ở Liberia và “khắp Tây Phi”. Và vào năm 2012, một lệnh cấm tương tự đã được ban hành đối với than củi Somalia.
Những hành động này của Mỹ, tất nhiên, đáng hoan nghênh, nhưng chúng không đủ và cho thấy rằng khai thác gỗ trái phép thường được coi là một sản phẩm phụ của một hoạt động bất hợp pháp khác. Cho đến khi việc khai thác rừng (và các tài nguyên thiên nhiên khác) được coi là một mối đe dọa an ninh quốc gia, thì khai thác gỗ trái phép và các tội phạm thường đi kèm với nó sẽ tiếp tục làm suy yếu các chính phủ hợp pháp, chống đỡ các nhà độc tài và gây bất ổn cho các khu vực.
Cơn sốt gỗ hồng mộc
Buôn bán gỗ hồng mộc ở Trung Quốc cung cấp một ví dụ rõ ràng về cách thương mại gỗ trái phép có thể tăng lên theo những cách độc hại và gây bất ổn. Gỗ hồng mộc gắn bó chặt chẽ với sự vinh quang của các triều đại Trung Quốc vào thế kỷ 16 đến 18, và nhu cầu về các sản phẩm xa xỉ bằng gỗ hồng mộc đã tăng lên khi đất nước này trở nên giàu có hơn. Các thương nhân Trung Quốc ban đầu tìm kiếm nguồn cung ở nước ngoài, đến các nước láng giềng châu Á như Campuchia, Lào, Malaysia, Myanmar và Việt Nam, nhưng cuối cùng, một khi những nguồn dự trữ đó trở nên khó tiếp cận hơn, họ đã chuyển sang châu Phi.
Các công ty khai thác gỗ thương mại Trung Quốc đã chuyển sang nhiều quốc gia ở châu Phi, thu thập các hợp đồng nhượng quyền khai thác rừng như tài sản trong trò chơi Cờ tỷ phú. Theo một mô hình ngày càng quen thuộc, các thương nhân Trung Quốc, bị cấm khai thác gỗ thương mại trong các khu rừng tự nhiên trong nước, khai thác các chính phủ có luật pháp yếu nhất, khả năng thực thi hạn chế nhất và dễ bị tham nhũng nhất. Theo một quan chức lâm nghiệp ở Mozambique, nơi lệnh cấm khai thác gỗ năm 2017 đã thất bại do thiếu năng lực thực thi, ngành công nghiệp khai thác gỗ của nước này “bị thống trị bởi người Trung Quốc, những người đi vào rừng và thuyết phục những người nghèo nhất chặt gỗ”. Tính đến năm 2016, thương mại gỗ hồng mộc là một ngành công nghiệp ước tính 26 tỷ USD ở Trung Quốc, với 80% nguồn cung của nước này đến từ Tây Phi. Sự bùng nổ này đã kéo theo những hậu quả đáng tiếc nhưng dễ đoán: trong 20 năm qua, gỗ hồng mộc đã giữ một vị trí tai tiếng là sản phẩm tự nhiên bị buôn bán nhiều nhất trên thế giới.
Năm 2022, Công ước về Thương mại quốc tế các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp (CITES) đã ban hành lệnh cấm hoàn toàn xuất khẩu gỗ hồng mộc từ 16 quốc gia châu Phi. Nỗ lực này đã làm giảm xuất khẩu gỗ hồng mộc sang Trung Quốc từ châu Phi, nhưng các thương nhân Trung Quốc bất hợp pháp đã tìm ra những cách lách luật, xác định một loài gỗ thay thế và khởi động lại chu kỳ khai thác. Mặc dù chính phủ Trung Quốc phần lớn đã phủ nhận sự liên quan đến các thương nhân Trung Quốc bất hợp pháp, nhưng họ vẫn khiến việc thực thi chống khai thác gỗ ở châu Phi trở nên khó khăn hơn bằng cách tham gia chủ yếu vào ngoại giao song phương mờ ám và tránh các nỗ lực hợp tác để kiềm chế khai thác gỗ trái phép. Bắc Kinh cũng đã không thực hiện các hành động hiệu quả và toàn diện chống lại các tác nhân bất hợp pháp ở nước ngoài và đối với gỗ bất hợp pháp tại biên giới của mình. Nếu không có nỗ lực phối hợp của Trung Quốc để ngăn chặn hoạt động buôn bán, nhu cầu (và những lỗ hổng trong việc thực thi) sẽ đảm bảo rằng vấn nạn vẫn tiếp tục.
Cách tiếp cận của Trung Quốc đối với các khu rừng trên thế giới và sự thèm khát tài nguyên thiên nhiên nói chung không phải là không có hậu quả đối với Mỹ. Trung Quốc là nhà xuất khẩu sản phẩm gỗ lớn nhất thế giới. Tuy nhiên, vì việc khai thác gỗ trong nước ở các khu rừng của Trung Quốc bị hạn chế nghiêm ngặt, ngành xây dựng và sản xuất của nước này lấy gỗ từ nhiều quốc gia khác nhau, bao gồm Nga và một số quốc gia ở châu Á và châu Phi. Theo Cơ quan Điều tra Môi trường, Trung Quốc “có lẽ là nhà nhập khẩu gỗ bất hợp pháp lớn nhất thế giới”. Trong khi đó, Mỹ là thị trường nước ngoài lớn nhất cho gỗ của Trung Quốc; chỉ riêng trong năm 2023, Trung Quốc đã xuất khẩu gỗ trị giá 2,93 tỷ USD sang Mỹ theo dữ liệu của Liên Hợp Quốc. Washington nên quan tâm đến việc gỗ đó thực sự đến từ đâu và nó đang tài trợ cho cái gì.
Giải quyết tận gốc vấn đề
Khi tài nguyên thiên nhiên cạn kiệt, sự cạnh tranh về các khu rừng hạn chế còn lại sẽ gia tăng, giá trị của gỗ sẽ tăng lên, và số tiền thu được sẽ tiếp tục kéo dài các cuộc xung đột và làm giàu cho những kẻ xấu. Tuy nhiên, Mỹ và nhiều quốc gia nguồn và điểm đến khác cho gỗ bất hợp pháp không coi khai thác gỗ trái phép và tội phạm môi trường là ưu tiên. Việc thực thi tội phạm môi trường thiếu vốn ở hầu hết các quốc gia, và tương đối ít được hiểu về các dòng tài chính bất hợp pháp liên quan, mặc dù một phần lớn số tiền thu được cuối cùng nằm trong hệ thống tài chính quốc tế.
Các chính phủ nên công nhận khai thác gỗ trái phép là mối đe dọa ưu tiên và chính thức đưa nó vào các ưu tiên thực thi pháp luật và chống rửa tiền và chống tài trợ khủng bố. Họ cũng nên tăng cường đáng kể các nỗ lực thực thi pháp luật và truy tố, đồng thời tiến hành các nghiên cứu đánh giá rủi ro cùng với các tổ chức tài chính để xác định các lỗ hổng và ứng phó với rủi ro. Nếu các chính phủ coi khai thác gỗ trái phép là ưu tiên, các tổ chức tài chính cũng sẽ làm như vậy, tăng cường thẩm định đối với thương mại liên quan đến các khu vực pháp lý có rủi ro cao, nộp nhiều báo cáo hoạt động đáng ngờ hơn và tăng cường giám sát đối với các khách hàng tham gia vào ngành khai thác gỗ và thương mại liên quan. Các cơ quan lập pháp nên thông qua luật hạn chế buôn bán gỗ bất hợp pháp và các mặt hàng liên quan; tăng đáng kể các hình phạt và nguồn lực thực thi pháp luật; đảm bảo rằng việc khai thác gỗ bất hợp pháp của tất cả các loài, không chỉ những loài được công nhận là nguy cấp, đều bị hình sự hóa; và đảm bảo rằng khai thác gỗ trái phép là một tội phạm cơ sở để rửa tiền.
Tuy nhiên, các chính phủ không thể tự mình thực hiện nỗ lực này. Các đơn vị thực thi pháp luật và tình báo tài chính nên chia sẻ thông tin tình báo với nhau và, khi có thể, với các tổ chức phi chính phủ, các thực thể tư nhân—bao gồm các công ty vận chuyển, ngành công nghiệp gỗ và các nhà bán lẻ lớn—và công chúng, trực tiếp hoặc thông qua quan hệ đối tác công tư. Vì khai thác gỗ trái phép vượt qua nhiều biên giới, các chính phủ nên phối hợp để chia sẻ thông tin tình báo quốc tế nhằm tạo điều kiện tốt hơn cho việc truy tố và tịch thu tài sản.
Cuối cùng, trong vài thập kỷ qua, các chính phủ đã sử dụng các biện pháp trừng phạt theo vấn đề để giải quyết các mối đe dọa an ninh quốc gia lớn nhất mà họ phải đối mặt. Mỹ, đôi khi cùng với Canada, Anh và EU, đã thiết lập các chương trình trừng phạt đối với những kẻ buôn bán ma túy, khủng bố, những kẻ phổ biến vũ khí hủy diệt hàng loạt, tội phạm mạng, những kẻ vi phạm nhân quyền nghiêm trọng và những kẻ tham nhũng. Một chương trình trừng phạt theo vấn đề tập trung vào buôn bán tài nguyên thiên nhiên bất hợp pháp nhằm bảo tồn các tài nguyên thiên nhiên hạn chế và đảm bảo việc sử dụng bền vững và công bằng sẽ nâng cao nhận thức về mối đe dọa, phá vỡ các mạng lưới quốc tế và ngăn chặn những kẻ bất hợp pháp tiềm năng. Các công cụ được phát triển trong cuộc chiến chống lại các mối đe dọa xuyên quốc gia khác nên được sử dụng để bảo vệ các khu rừng trên thế giới khỏi sự khai thác. Nếu không, các tác nhân bất hợp pháp sẽ tiếp tục kiếm lợi từ việc cướp phá của chúng.
JUSTYNA GUDZOWSKA là Giám đốc Điều hành của The Sentry. Trước đây, cô từng công tác về các vấn đề trừng phạt và chống tài trợ khủng bố tại Bộ Tài chính Mỹ dưới thời chính quyền Obama, Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc và Morgan Stanley.
LAURA FERRIS là Giám đốc Chính sách Tài chính Bất hợp pháp tại The Sentry. Trước đây, cô từng là công tố viên liên bang và làm việc về các vấn đề trừng phạt, chống rửa tiền, và chống tài trợ khủng bố tại Bộ Tài chính Mỹ dưới thời các chính quyền Obama và Trump.
