Nguồn: Deng Yuwen (Đặng Duật Văn), “The End of China’s Old Guard,” Foreign Affairs, 14/11/2025
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Tại sao các đảng viên lão thành không thể cứu đất nước khỏi Tập?
Trong năm qua, ngày càng có nhiều tin đồn về nhà lãnh đạo Trung Quốc Tập Cận Bình lan truyền khắp Bắc Kinh. Một số nguồn tin riêng tư khẳng định Tập đã để mất quyền lực và bị gạt ra ngoài lề. Những người khác xì xào rằng sức khỏe của ông đã suy yếu, rằng chính trị gia xuất hiện trước công chúng chỉ là thế thân, trong khi một nhóm các chính khách lão thành đáng kính nhất của đảng mới là người thực sự nắm quyền. Thậm chí còn có những câu chuyện khác tưởng tượng ra một liên minh gồm những người bạn đồng hành không ngờ tới – chẳng hạn như những nhà cải cách chính trị tự do từng có quyền lực và các tướng lĩnh bảo thủ của Quân Giải phóng Nhân dân – đang hợp sức để khiển trách Tập hoặc thay thế ông.
Những tin đồn hoang đường như vậy rất phổ biến trong các chế độ chuyên chế, đặc biệt là trước thềm các sự kiện chính trị quan trọng như Hội nghị Trung ương 4 của Đảng Cộng sản Trung Quốc, diễn ra vào tháng 10, với kết quả được kỳ vọng sẽ định hình hướng phát triển của đất nước trong 5 năm tới. Vì hầu như không có tín hiệu rõ ràng nào cho thấy ai có ảnh hưởng và quyết định được đưa ra như thế nào, nên các hành lang quyền lực ở Bắc Kinh đã trở thành mảnh đất màu mỡ cho những suy đoán chính trị. Điểm chung trong tất cả những tin đồn này là ý tưởng rằng một nhóm lãnh đạo lão thành quyền lực, nắm trong tay quyền tiếp cận thông tin nội bộ – những lãnh đạo và cán bộ cấp cao, những người thường rút lui khỏi các vai trò chính trị đương nhiệm, nhưng vẫn có ảnh hưởng hậu trường – vẫn đủ có sức ảnh hưởng để lật đổ Tập và định hình đường lối chính trị của Trung Quốc.
Ý tưởng đặc biệt này đã thu hút sự chú ý một phần vì những chính khách lão thành này thực sự từng đóng vai trò trung tâm trong lịch sử đảng. Người dân, những người đã vỡ mộng với sự cai trị của Tập, hy vọng rằng một nhóm trọng tài ngầm sẽ can thiệp, giống như khi Đặng Tiểu Bình hành động để đưa Trung Quốc thoát khỏi chính trị cấp tiến vào cuối thập niên 1970, loại bỏ các nhà lãnh đạo bảo thủ hơn và nhấn mạnh vào các cải cách kinh tế theo định hướng thị trường trong thập niên 1990. Chính trị lão thành cung cấp một cách thuận tiện để diễn giải và phân tích những hoạt động nội bộ mờ ám của giới tinh hoa quyền lực nhất đất nước.
Nhưng sự thật là, ở Trung Quốc ngày nay, các bậc lão thành phần lớn đã mất đi quyền lực. Tập đã phá hủy một cách có hệ thống các kênh ảnh hưởng mà các bậc lão thành trước đây từng vận hành, bao gồm cả quyền bổ nhiệm nhân sự và các quan hệ của họ trong quân đội. Hơn nữa, thế hệ các bậc lão thành hiện tại không còn mang trong mình uy tín đạo đức mà thế hệ đầu tiên đã đạt được từ cuộc cách mạng cộng sản. Các cơ chế kiểm soát quyền lực mang tính thể chế, vốn đã thay thế vai trò của các lão thành đảng, không thể kiềm chế các lãnh đạo đương nhiệm một cách hiệu quả như trước đây. Kết quả là, gần như không gì có thể hạn chế Tập trong quá trình ông cải tổ lại đảng và đất nước.
NGƯỜI CŨ TRỞ LẠI
Trong 30 năm đầu tiên dưới chế độ cộng sản tại Trung Quốc, Mao Trạch Đông nắm giữ vị thế cách mạng vô song, thâu tóm quân đội và hệ thống tuyên truyền, đồng thời kiểm soát toàn bộ hệ thống cấp bậc trong đảng. Ông là chính khách lão thành tối cao. Tuy nhiên, sau khi Mao qua đời vào năm 1976, đảng đã phải đối mặt với một khoảng trống lãnh đạo. Những cán bộ từng sống sót qua chiến tranh và các biến động chính trị cùng Mao, nhưng đã bị thanh trừng hoặc gạt sang bên lề trong Cách mạng Văn hóa, nay quay trở lại trung tâm chính trường. Những lãnh đạo này bao gồm Đặng Tiểu Bình; Trần Vân – một nhà hoạch định kinh tế cấp cao; và Diệp Kiếm Anh – nguyên soái khai quốc của Quân Giải phóng Nhân dân.
Quyền lực của những nhân vật chính trị này bắt nguồn từ thâm niên và những đóng góp trực tiếp của họ cho cuộc cách mạng cộng sản. Họ không chỉ là lãnh đạo, mà còn là người sáng lập nhà nước. Họ có mạng lưới bảo trợ hùng mạnh, bao gồm cả quan hệ sâu sắc với quân đội. Và với tư cách là người viết nên lịch sử của đảng, họ có thể định hình các diễn ngôn chính thức, cũng như định hình cách thức và lý do đảng theo đuổi các lựa chọn chính sách của mình.
Đầu thập niên 1980, để chính thức hóa vai trò của mình, các lãnh đạo đảng dưới sự khởi xướng của Đặng Tiểu Bình đã thành lập Ủy ban Cố vấn Trung ương, một dạng thượng viện, tạo điều kiện cho các bậc lão thành có nền tảng thể chế để tác động đến các quyết định về nhân sự và chính sách. Các lãnh đạo đảng sẽ chọn người vào ủy ban này, và giới hạn thành viên chỉ là các cán bộ kỳ cựu có thâm niên phục vụ lâu dài trong đảng.
Tuy nhiên, quyền lực thực sự của các lão thành nằm ở cách họ tận dụng uy tín không thể lay chuyển của mình trong các không gian phi chính thức xuyên suốt hệ thống chính trị Trung Quốc. Những vị này thường tham vấn riêng với các quan chức lãnh đạo, chỉ huy quân đội, và quan chức cấp cao để định hướng việc ra quyết định, và đôi khi, còn để ra tín hiệu không tán thành. Họ cũng đưa ra các tuyên bố công khai vào đúng những thời điểm quan trọng để gây ảnh hưởng lên các lãnh đạo đương nhiệm, bao gồm cả các cuộc tranh luận về việc ai nên lãnh đạo đảng và chính sách nào nên được theo đuổi. Năm 1979, thế hệ lão thành đầu tiên, bao gồm Đặng Tiểu Bình, đã gạt Hoa Quốc Phong – người kế nhiệm do Mao lựa chọn – sang một bên bằng cách khai thác sự bất mãn lan rộng đối với việc Hoa khăng khăng duy trì đường lối chính trị của Mao. Một thập kỷ sau, chính những lão thành này đã ủng hộ quyết định sử dụng lực lượng quân đội để trấn áp người biểu tình tại Quảng trường Thiên An Môn. Đây không phải là những cử chỉ mang tính nghi thức, mà là những hành động của quyền lực thực sự.
SỰ SUY TÀN TẤT YẾU
Tuy nhiên, chính những điều kiện từng trao quyền cho các lão thành này cuối cùng lại dẫn đến sự ra đi của họ. Vai trò của họ nảy sinh là để tạo ra sự cân bằng trong quá trình chuyển đổi từ chế độ độc nhân trị của Mao sang phong cách lãnh đạo tập thể hơn. Trong giai đoạn chuyển giao đó, kéo dài từ cuối những năm 1970 đến đầu những năm 1990, các lão thành đã ổn định chính trị Trung Quốc bằng cách kiềm chế quyền lực của các lãnh đạo tối cao. Họ có thể ngăn chặn các thử nghiệm chính sách nguy hiểm hoặc sa thải những nhà lãnh đạo mà họ cho là đang theo đuổi những ưu tiên sai lầm hoặc không nhận ra chiều gió chính trị đang thay đổi.
Khi thế hệ cách mạng Trung Quốc cộng sản già đi và qua đời, không có lớp lão thành mới nào có đủ uy tín lịch sử hoặc đòn bẩy quân sự để kế thừa quyền lực của họ. Những lão thành kế nhiệm họ – thế hệ thứ hai và thứ ba – chủ yếu là các nhà quản trị mà quyền lực bắt nguồn từ chức vụ cũ, chứ không phải từ chiến công cách mạng. Ủy ban Cố vấn Trung ương đã bị bãi bỏ trong âm thầm vào năm 1992. Các nhà lãnh đạo đảng cũng thiết lập các giới hạn nhiệm kỳ và độ tuổi nghỉ hưu rõ ràng cho cán bộ, hạn chế các lựa chọn chính trị dành cho những lãnh đạo muốn duy trì ảnh hưởng sau khi đã hết nhiệm kỳ.
Những thay đổi trong quân đội càng làm xói mòn ảnh hưởng của các bậc lão thành. Nhiều trong số nhà cách mạng đầu tiên của Trung Quốc là những người lính đã tự đào tạo học trò của mình. Tuy nhiên, những cải cách hành chính như đợt cắt giảm quân số năm 1985 đã làm suy yếu các mạng lưới cố hữu mà qua đó các lão thành thực thi quyền lực của mình trong hệ thống quân đội. Năm 2015, Tập đã triển khai một đợt cải cách sâu rộng khác, bằng cách tái tổ chức lực lượng vũ trang thành các bộ tư lệnh khu vực, và trên thực tế diệt trừ khả năng bất kỳ lãnh đạo quân sự cấp cao nào xây dựng các phe phái nội bộ của riêng mình. Tập cũng tập trung quyền lực vào Quân ủy Trung ương, cơ quan do ông trực tiếp kiểm soát.
Nhưng điều đã chấm dứt hoàn toàn quyền lực của các bậc lão thành chính là cuộc tấn công có hệ thống của Tập vào các mạng lưới cá nhân. Chiến dịch chống tham nhũng của Tập, được ông phát động ngay sau khi lên nắm quyền lãnh đạo đảng vào năm 2012, đã cắt đứt những liên kết phi chính thức từng gắn kết giới tinh hoa đương nhiệm và đã nghỉ hưu. Ông đã tháo dỡ một cách bài bản các trung tâm quyền lực thay thế trong các cơ quan an ninh, quân đội, và các lĩnh vực quan trọng chiến lược như năng lượng và tài chính. Đồng thời, ông tăng cường giám sát các cán bộ cấp cao đã nghỉ hưu và đưa ra các quy định mới cấm họ bình luận công khai về các nhà lãnh đạo đất nước hoặc chính sách của họ. Tập thậm chí còn coi các bữa tối giữa các lão thành là vấn đề tiềm ẩn về an ninh chính trị, nghĩa là họ không còn được tự do gặp gỡ nhau. Nếu các lão thành muốn gây ảnh hưởng đến Tập, thì mọi con đường gây ảnh hưởng của họ đều đã bị chặn đứng.
Các bậc lão thành của đảng không hề biến mất khỏi đời sống công chúng dưới thời Tập. Họ vẫn xuất hiện tại các nghi lễ quốc gia, ngồi hàng ghế đầu trong các cuộc họp quan trọng, đưa ra những phát biểu vô thưởng vô phạt khi được yêu cầu, và nhận các bản tin mật sau cánh cửa đóng kín. Nhưng họ không còn quyền lực. Với việc Tập củng cố quyền lực và sự phát triển tự nhiên của hệ thống chính trị Trung Quốc, các lão thành không còn khả năng huy động một liên minh kết hợp giữa đòn bẩy nhân sự, sức mạnh quân sự, sự am hiểu quy trình, và uy tín đạo đức theo cách có thể kiềm chế hiệu quả ban lãnh đạo hiện tại.
KHÔNG CÓ SỰ THAY THẾ HOÀN HẢO
Nếu thiếu vắng đi những lão thành quyền lực, thì đảng-nhà nước Trung Quốc phải dựa vào các cơ chế khác để kiềm chế các lãnh đạo cấp cao. Một bộ máy hành chính được thể chế hóa hơn có thể làm chậm quá trình ra quyết định và chống lại ý thích cá nhân của từng nhà lãnh đạo bằng cách buộc họ trải qua các quy trình chính thức kéo dài. Ví dụ, một số trường đại học và viện nghiên cứu đã phản đối nỗ lực của Tập nhằm di dời cơ sở của họ đến một đô thị mới đang xây dựng ở Hùng An, cách Bắc Kinh hơn 120 km về phía nam, khiến dự án tiến triển chậm hơn nhiều so với kế hoạch ban đầu. Giới tinh hoa cũng vẫn còn bản năng tự bảo tồn, nghĩa là họ có xu hướng tránh các quyết định rủi ro có thể gây nguy hiểm cho sự nghiệp của mình. Và các cú sốc bên ngoài định hình chính trị trong nước, chẳng hạn như căng thẳng tài chính hoặc áp lực thương mại, có thể hạn chế các lựa chọn của lãnh đạo. Tuy nhiên, không có biện pháp kiểm soát nào trong số này mang tính trực tiếp, nhanh chóng, hoặc hiệu quả trong việc cân bằng quyền lực cá nhân như sự can thiệp của các lão thành trước đây.
Sự khác biệt nằm ở logic của sự cân xứng quyền lực (power symmetry). Trong các kỷ nguyên trước, các bậc lão thành và các nhà lãnh đạo đương nhiệm thường đứng ở vị thế gần như ngang bằng nhau. Những lời khuyên răn của thế hệ cách mạng đầu tiên mang sức nặng của cấp trên nói với cấp dưới. Và ngay cả thế hệ lão thành thứ hai vẫn có thể tạo ra đối trọng với tổng bí thư đương nhiệm. Sau khi Giang Trạch Dân, người kế nhiệm Đặng Tiểu Bình, từ chức vào năm 2002 và trao lại quyền lãnh đạo đảng cho Hồ Cẩm Đào, ông vẫn tiếp tục gây ảnh hưởng sau hậu trường. Giang đã làm suy yếu hiệu quả quyền lực của Hồ Cẩm Đào và củng cố quyền lực của mình bằng cách mở rộng Ủy ban Thường vụ Bộ Chính trị, cơ quan ra quyết định hàng đầu của đảng, từ bảy thành viên lên chín thành viên, và cài cắm một số “học trò” của mình vào các vị trí chủ chốt.
Sự sắp xếp mới dưới thời Tập giả định sự vắng mặt của các đối thủ cạnh tranh. Sự ổn định được duy trì không phải thông qua các biện pháp kiểm soát theo chiều ngang mà thông qua các kênh quyền lực theo chiều dọc, một chiều. Bộ máy hành chính có thể trì hoãn các chỉ đạo của Tập, nhưng không thể phủ quyết chúng. Các quan chức kinh tế có thể tư vấn, nhưng không thể buộc lãnh đạo thay đổi đường lối. Các tướng lĩnh có thể bày tỏ lo ngại, nhưng không thể công khai bất đồng quan điểm. Các tương tác từng là những cuộc thảo luận bình đẳng giờ đây giống như một đường ống dẫn thông tin đi lên và mệnh lệnh đi xuống. Chính trị của các bậc lão thành tuy không minh bạch và mang tính cá nhân, nhưng sự cân xứng quyền lực của nó đã giúp các thành viên khác của giới tinh hoa có thể đối thoại với nhà lãnh đạo tối cao như một người ngang hàng và thẳng thắn nói về những vấn đề mà đảng đang đối mặt.
Phản ứng đầy rắc rối của Trung Quốc đối với đại dịch COVID-19 cho thấy những nguy hiểm của tình trạng mới này. Một nhóm các lão thành quyền lực có lẽ không thể ngăn chặn sự bùng phát dịch bệnh. Nhưng họ đã có thể hạn chế được thiệt hại bằng cách giúp thông tin được lưu chuyển dễ dàng hơn đến những người ra quyết định. Các lão thành đã có thể thúc ép các nhà lãnh đạo chú ý đến các dấu hiệu cảnh báo sớm khi virus mới bắt đầu lây lan vào năm 2020, và buộc Tập phải nới lỏng các chính sách hà khắc sớm hơn khi đại dịch kéo dài sang năm thứ hai và thứ ba. Sự hiện diện của các lão thành tạo ra không gian trong các tầng lớp cấp cao của đảng, cho phép tranh luận nội bộ trong những thời điểm khủng hoảng và tạo điều kiện để nhiều chuyên gia có thể truyền tải kiến thức của họ đến các lãnh đạo cấp cao.
Trong số những giải pháp thay thế một phần đã xuất hiện để lấp vào chỗ trống mà các đảng viên lão thành để lại, chỉ có áp lực từ bên ngoài – chủ yếu là tác động của cạnh tranh và đối đầu Mỹ-Trung – mới có thể hạn chế đáng kể quyền lực của Tập. Thuế quan và kiểm soát xuất khẩu mạnh tay đã buộc Tập phải điều chỉnh cách tiếp cận kinh tế của mình bằng cách đa dạng hóa các đối tác thương mại của Trung Quốc và thậm chí chấp nhận rằng một số công ty tư nhân trong nước có thể đóng góp vào mục tiêu tự chủ về công nghệ của ông. Các yếu tố gây căng thẳng nội bộ, chẳng hạn như tỷ lệ thất nghiệp cao và tình trạng tài chính mong manh, cũng có thể hạn chế các lựa chọn của Tập trong lúc ông theo đuổi các mục tiêu của mình, nhưng cho đến nay, chúng chỉ làm chậm lại, chứ không phải đình trệ, chương trình nghị sự của ông. Tuy nhiên, nhìn chung, quá trình ra quyết định của Tập đang ngày càng trở nên khép kín khi ông ngày càng dựa vào một nhóm nhỏ thân tín, làm tăng nguy cơ phán đoán sai lầm có thể biến những thách thức có thể quản lý thành rủi ro hệ thống.
Nhiều nhà quan sát bên ngoài, những người nhận ra rằng các bậc lão thành đã mất quyền lực, thường xem thực tế đó chỉ là một chú thích nhỏ bên lề quá trình củng cố quyền lực của Tập. Nhưng nó để lại hậu quả lớn hơn nhiều. Một hệ thống dựa trên sự kết hợp giữa các quy tắc hành chính cứng nhắc và sự lãnh đạo cá nhân mạnh mẽ sẽ mong manh hơn nhiều so với một hệ thống dựa trên sự cân bằng quyền lực bất thành văn, bởi lẽ nó thiếu những phương thức thực chất để kiềm chế các nhà lãnh đạo. Và ngay cả khi một nhà lãnh đạo tương lai sau Tập tìm cách cai trị tập thể hơn, thì các bậc lão thành trong đảng vẫn thiếu đi tầm vóc hoặc mạng lưới cần thiết để đóng vai trò kiểm soát quyền lực. Đã xa rồi những ngày tháng huy hoàng của cách mạng, Trung Quốc giờ đây chỉ có thể hy vọng rằng sự kết hợp của những phương án thay thế không hoàn hảo – cùng một chút may mắn – sẽ kiềm chế được Tập và ngăn chặn các cuộc khủng hoảng có thể ngăn ngừa trước khi chúng vượt khỏi tầm kiểm soát.
Đặng Duật Văn từng là Phó Tổng biên tập tại Trường Đảng Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc từ năm 2002 đến năm 2013, và là cố vấn chính trị tại Eurasia Group từ năm 2023 đến năm 2025.
