Nguồn: Tom Fawthrop, “Thai-US Critical Minerals MoU Sparks Backlash Amid Mounting Environmental Costs,” The Diplomat, 29/11/2025
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Với bằng chứng ngày càng nhiều, các nhà khoa học đang kêu gọi chính phủ các nước Đông Nam Á thức tỉnh trước cuộc khủng hoảng ô nhiễm đất hiếm.
Biên bản ghi nhớ (MoU) về khoáng sản quan trọng được Thủ tướng Thái Lan Anutin Charnvirakul và Tổng thống Mỹ Donald Trump ký vội vàng vào ngày 26/10 đã gây sốc cho nhiều lãnh đạo cộng đồng ở miền bắc Thái Lan. Biên bản này không đề cập đến bất kỳ biện pháp bảo vệ môi trường nào, trong khi các cộng đồng Thái Lan đã và đang bị tàn phá, còn các dòng sông quý giá của họ thì bị hủy hoại bởi các mỏ đất hiếm hiện có.
Khai thác đất hiếm ở Myanmar đã gây ra một thảm họa hóa chất độc hại, đầu độc các dòng sông ở miền bắc Thái Lan và làm ô nhiễm một số khu vực của Sông Mê Kông, con sông dài nhất Đông Nam Á, từ rất lâu trước khi Thái Lan và Mỹ ký thỏa thuận đất hiếm. Các xét nghiệm gần đây cho thấy dòng ô nhiễm kim loại nặng đã lan đến các khu vực xa hơn dọc theo Sông Mê Kông, và một con sông quốc tế khác, Sông Salween, cũng đã nhiễm độc asen.
Một cuộc khủng hoảng môi trường toàn diện
Tiến sĩ Wan Wiriya, một nhà khoa học môi trường tại Đại học Chiang Mai, đã thực hiện các xét nghiệm đầu tiên trong phòng thí nghiệm trên các mẫu nước từ Sông Salween. “Chúng tôi phát hiện hàm lượng asen cao gấp năm lần mức cho phép khi kiểm tra chất lượng nước trên Sông Salween dọc biên giới Thái Lan-Myanmar,” ông nói với tờ Diplomat.
Trong khi đó, Trung tâm Stimson, viện chính sách có trụ sở tại Mỹ, vừa công bố một báo cáo vào ngày 24/11, trong đó phác họa một bức tranh ảm đạm về sự bùng nổ khai thác mỏ không được kiểm soát trong khu vực và thiệt hại mà nó gây ra cho hệ sinh thái, sinh kế, và cộng đồng nông thôn trên khắp Đông Nam Á lục địa.
Trong báo cáo và bảng dữ liệu tương tác, Trung tâm Stimson đã sử dụng hình ảnh vệ tinh để xác định 2.420 mỏ gây ô nhiễm thải ra các hóa chất độc hại như asen, xyanua, và thủy ngân vào các dòng sông và nhánh sông quốc tế. Cụ thể, báo cáo phát hiện “có ít nhất 549 mỏ đất hiếm khai thác bằng phương pháp thẩm thấu tại chỗ (in-situ leaching) không được quản lý ở Myanmar, chưa kể còn có hơn 340 mỏ khai thác bằng phương pháp đống thấm (heap leach) chủ yếu dùng để tách vàng.”
Đồng tác giả của báo cáo, Brian Eyler, bày tỏ quan ngại sâu sắc về cuộc khủng hoảng môi trường chưa từng có này. “Các chính phủ ở khu vực Sông Mê Kông cần phải thức tỉnh!” ông nói. “Các dòng sông của họ có khả năng đã bị ô nhiễm bởi asen, thủy ngân, xyanua, và nhiều chất độc hại nguy hiểm khác.”
Người ta vẫn chưa biết chất độc đã xâm nhập sâu đến mức nào vào các chuỗi thực phẩm quan trọng của Campuchia và Việt Nam, nơi chưa có bất kỳ cuộc thử nghiệm nào được thực hiện.
Một báo cáo điều tra mới trên Mongabay thừa nhận rằng việc thử nghiệm này đã quá hạn từ lâu. Các tuyến đường di cư quan trọng của cá ở Campuchia đang bị đe dọa bởi một mỏ vàng trái phép ở nước này, nơi dường như cũng có liên quan đến vụ nhiễm độc thủy ngân và ô nhiễm Sông Sesan và Sông O’Ta Bouk trong Vườn Quốc gia Virachey. Tại Lào, hoạt động khai thác mỏ ven Sông Sesan, nằm gần Campuchia, cũng là một mối đe dọa lớn đối với dòng chính Sông Mê Kông.
Eyler thúc giục Campuchia phải kiểm tra khả năng ô nhiễm tại cụm lớn các mỏ phù sa không được quản lý nằm không xa biên giới với Sông Sekong của Lào, đồng thời nói thêm rằng “họ nên kiểm tra axit, kim loại nặng, asen, và các chất độc khác.”
Quy mô của cuộc khủng hoảng môi trường khu vực này – được các nhà nghiên cứu Thái Lan, các học giả độc lập, và Trung tâm Stimson vạch trần – hiện vẫn chưa được các cơ quan khu vực chú ý.
Dù Ủy ban Sông Mê Kông (MRC) đã xác nhận mức độ asen cao bất thường tại hai điểm trên sông giữa Thái Lan và Lào, nhưng họ cũng hạ thấp quy mô và mức độ nghiêm trọng của những gì mà các chuyên gia Thái Lan gọi là cuộc khủng hoảng môi trường khu vực.
Cộng đồng phàn nàn về phản ứng chậm chạp. “Chính phủ vẫn chưa đưa ra được chiến lược rõ ràng để ngăn chặn dòng chảy asen và khôi phục dòng sông của chúng tôi,” Saengrawee Suweerakan, một nhà hoạt động bảo tồn sông ngòi đến từ Thaton, một trong những thị trấn bị ảnh hưởng nặng nề nhất dọc theo Sông Kok, nói với tờ Diplomat.
Bằng chứng mới về nhiễm độc asen ở Isaan, đông bắc Thái Lan, đã được phát hiện qua các xét nghiệm chính thức của chính quyền tỉnh, nhưng chúng hầu như không được công bố. Cho đến nay, chính quyền vẫn chưa đưa ra bất kỳ khuyến cáo nào về sức khỏe cộng đồng.
“Ở Thaton, một số xét nghiệm phát hiện thấy thạch tín có trong rau muống, bắp cải, và ớt,” Saengrawee nói. “Chính quyền không cung cấp thông tin rõ ràng về việc nông dân nên làm gì. Họ không thể chờ đợi thêm, nên vẫn trồng các loại cây trồng thông thường.”
Theo Eyler, mức asen cao ở khu vực Isaan “có thể là do sự kết hợp giữa hoạt động khai thác vàng không được kiểm soát và khai thác đất hiếm ở Lào gần biên giới Thái Lan-Lào.”
Theo Bangkok Post, nghị sĩ Đảng Nhân dân Phattarapong Leelaphat cáo buộc Suchart Chomklin, Phó Thủ tướng kiêm Bộ trưởng Môi trường Thái Lan, đã phớt lờ tình trạng ô nhiễm độc hại. Tờ Post dẫn lời Phattarapong: “Nồng độ asen trong Sông Mê Kông chảy qua các tỉnh Loei, Bueng Kan, Nong Khai, và Nakhon Phanom đã vượt quá tiêu chuẩn an toàn, vậy mà các quan chức vẫn che giấu thông tin với công chúng.”
Nhưng Suchart bác bỏ những lời chỉ trích. Đầu tháng này, ông công bố thành lập ba nhóm đặc nhiệm để giải quyết cuộc khủng hoảng: một nhóm hợp tác xuyên biên giới, một nhóm giám sát môi trường và sức khỏe, và một nhóm khác để phát triển các biện pháp quản lý nước thay thế tại 22 lưu vực sông, bao gồm cả Sông Mê Kông.
Biên bản ghi nhớ Thái Lan-Mỹ
Chính trong bối cảnh môi trường đáng báo động này, Anutin và Trump đã ký biên bản ghi nhớ bên lề hội nghị thượng đỉnh ASEAN được tổ chức tại Malaysia vào tháng 10. Thỏa thuận này được ủng hộ với lý do nó được thiết kế để tăng cường hợp tác giữa Thái Lan và Mỹ trong việc phát triển và đa dạng hóa chuỗi cung ứng toàn cầu cho các khoáng sản và nguyên tố đất hiếm quan trọng.
Tuy nhiên, chỉ vài ngày sau, nó đã châm ngòi cho một cuộc biểu tình do liên minh 27 tổ chức phi chính phủ (NGO) dẫn đầu tại Đại sứ quán Mỹ ở Bangkok. Lertsak Khamkongsak, Chủ tịch Ủy ban Điều phối Phát triển NGO Thái Lan, nhận xét: “Biên bản ghi nhớ này sẽ biến Mỹ thành bên bảo vệ các tuyến đường nhập khẩu cả hợp pháp lẫn bất hợp pháp của các khoáng sản đất hiếm và thiết yếu từ Myanmar và Lào vào Thái Lan, bất chấp những tác động nghiêm trọng mà hoạt động khai thác mỏ ở Myanmar gây ra đối với cuộc sống, tài sản, môi trường, và hệ sinh thái của người dân Thái Lan.”
Theo những người ủng hộ thỏa thuận, các biên bản ghi nhớ với Thái Lan và Malaysia chủ yếu đóng vai trò là điểm khởi đầu cho đối thoại và thương lượng. Mỹ đang nỗ lực xây dựng một chuỗi cung ứng đất hiếm thay thế để đối phó với sự thống trị của Trung Quốc trong lĩnh vực này. Bên cạnh các thỏa thuận với Đông Nam Á, Washington cũng đã ký các thỏa thuận về chuỗi cung ứng khoáng sản quan trọng với các đồng minh truyền thống trong khu vực là Australia, Hàn Quốc, và Nhật Bản.
Ngoài góc độ môi trường, một số người đã cảnh báo về những hậu quả địa chính trị. Trung Quốc là đối tác thương mại chính của cả Thái Lan và Malaysia. Họ sẽ có lợi hơn khi tránh để bị lôi kéo vào bất kỳ liên minh nào khiến họ bị xem như một quân cờ trong cuộc chiến đất hiếm giữa Trung Quốc và Mỹ.
Kết quả là, Thủ tướng Thái Lan đã phải đối mặt với hàng loạt chỉ trích tại Quốc hội. Ông khẳng định biên bản ghi nhớ “không mang bất kỳ nghĩa vụ ràng buộc nào.” Tuy nhiên, các thỏa thuận Thái Lan ký tại Malaysia dường như đã tạo ra mối liên hệ giữa việc xem xét lại thuế quan thương mại nhắm vào Thái Lan và việc phê duyệt biên bản ghi nhớ.
Tiến sĩ Suebskul Kittanugron, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Đổi mới Xã hội tại Đại học Mae Fah Luang ở Chiang Rai, nhận xét: “Rõ ràng là chính phủ đang phụ thuộc vào Mỹ trong kinh doanh, thương mại, và cả thuế quan.”
Ông nói thêm: “Chính quyền cần phải làm nhiều hơn nữa cho người dân ở các làng bị ảnh hưởng bởi dòng lũ nhiễm độc. Họ cần câu trả lời. Chúng tôi muốn cuộc sống của mình trở lại như xưa. Chiang Rai cần một trung tâm xét nghiệm kim loại nặng và báo cáo công khai hơn. Chúng tôi không cần biên bản ghi nhớ này.”
Tái tạo các dòng sông: Liệu có giải pháp nào hay không?
Thái Lan và các quốc gia bị ảnh hưởng khác có thể nghiêm túc giải quyết cuộc khủng hoảng ô nhiễm ngày càng trầm trọng liên quan đến hoạt động khai thác mỏ – đặc biệt là các hoạt động khai thác xuyên biên giới quốc tế – như thế nào?
Nhiều chuyên gia thừa nhận rằng Trung Quốc là quốc gia duy nhất trong khu vực có đủ năng lực và mối quan hệ để vừa kiềm chế các nhà quản lý Trung Quốc trong lĩnh vực khai thác đất hiếm, vừa kiềm chế lực lượng ủy nhiệm của họ, Quân đội Bang Wa Thống nhất (UWSA), hiện đang chiếm đóng hai vùng lãnh thổ rộng lớn ở bang Shan của Myanmar. UWSA đảm bảo an ninh cho hầu hết các mỏ đất hiếm của Myanmar, vốn có liên quan trực tiếp đến cuộc khủng hoảng ô nhiễm Sông Mê Kông và Sông Salween.
Trung Quốc nhận thức rõ mặt trái của quá trình khai thác đất hiếm từ kinh nghiệm tàn phá môi trường của chính nước này, vốn đã dẫn đến việc ban hành luật mới nhằm hạn chế ô nhiễm. Những biện pháp bảo vệ môi trường này đã thúc đẩy nhiều công ty Trung Quốc chuyển xuống phía nam và thiết lập hoạt động bên kia biên giới, tại các bang Kachin và Shan của Myanmar, nhằm né tránh các quy định mới về môi trường.
Như Báo cáo Stimson đã chỉ ra, việc hợp tác với các cơ quan quản lý Trung Quốc từng giúp giải quyết các vấn đề tương tự ở các tỉnh Giang Tây và Tứ Xuyên, miền nam Trung Quốc, và học hỏi từ các chuyên gia Trung Quốc từng nghiên cứu tác động của các mỏ khai thác trái phép và không được quản lý, sẽ là một bước tiến quan trọng.
Các chuyên gia Trung Quốc này cũng biết rõ những phương án giảm thiểu nào đã được thử nghiệm và áp dụng tại Trung Quốc, và về nguyên tắc, những phương án nào có thể được áp dụng cho các hoạt động khai thác mỏ không được quản lý ở Myanmar và Lào. Nghiên cứu mới về chủ đề này hiện đã được công bố.
Sẽ mất nhiều năm hoặc thậm chí nhiều chục năm trước khi dòng nước đủ an toàn để uống và tưới tiêu cho cây trồng mà không cần kiểm tra ô nhiễm, trừ phi có một công nghệ kỳ diệu mới được phát hiện.
Xét đến những rủi ro lớn đối với tất cả các tỉnh của Thái Lan nằm dọc theo Sông Mê Kông, liệu chính phủ Thái Lan có sẵn sàng ra hiệu cho khu vực rằng giải quyết vấn đề đất hiếm này là ưu tiên chính sách đối ngoại hay không?
Trong email gửi cho tác giả, ông Leelaphat thuộc Đảng Nhân dân viết: “Nếu chính phủ Thái Lan thực sự nghiêm túc trong việc giải quyết vấn đề ô nhiễm nước xuyên biên giới do hoạt động khai thác mỏ, họ nên hành động nhanh chóng và xem đây là một thảm họa môi trường khu vực. Nó không chỉ ảnh hưởng đến Thái Lan mà còn đến các quốc gia đồng bằng Sông Mê Kông, là Myanmar, Lào, Campuchia, và Việt Nam. Cần phải hành động khẩn cấp.”
Nếu tất cả các nước thuộc hạ lưu Sông Mê Kông đều có chung nhận thức rằng họ thực sự đang phải đối mặt với cuộc khủng hoảng môi trường khu vực, thì khả năng họ đạt được thiện chí đối thoại nghiêm túc từ phía Trung Quốc sẽ cao hơn nhiều.
Với khối tài sản khổng lồ đang bị đe dọa trên thị trường đất hiếm toàn cầu và nhu cầu ngày càng tăng của thế giới đối với công nghệ đất hiếm, việc đạt được một thỏa thuận mới để bảo vệ các cộng đồng đang chịu thiệt hại, chưa kể đến các con sông và các tài sản sinh thái khác, là một thách thức khó khăn.
Giáo sư môi trường Wan Wiriya tin rằng Thái Lan có một lựa chọn. “Chính phủ phải cân nhắc kỹ lưỡng bất kỳ tham vọng khai thác nào,” ông nói. “Thái Lan không phù hợp cho bất kỳ loại hình đầu tư khai thác nào, bao gồm cả khai thác đất hiếm, do nguy cơ suy thoái môi trường cao ảnh hưởng đến nước, đất, và không khí. Thế mạnh của Thái Lan không nằm ở khai thác, mà nằm ở du lịch, văn hóa, và sức mạnh mềm.”
Tom Fawthrop đã theo dõi khu vực Sông Mê Kông hơn một thập kỷ với tư cách là nhà nghiên cứu và giảng viên thỉnh giảng tại các trường đại học ở Campuchia, Singapore, Thái Lan, và Việt Nam. Các báo cáo của ông về khu vực này đã được xuất bản rộng rãi, bao gồm cả trên các tạp chí Economist, Diplomat, và Guardian.
