Nguồn: Katsuji Nakazawa, “Post-Tiananmen ‘openness’ fades from Chinese politics, ”Nikkei Asia, 07/03/2024
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Tập ủng hộ ‘mở cửa với tiêu chuẩn cao’ nhưng chế độ của ông lại đang đi thụt lùi.
Chính trị Trung Quốc lại một lần nữa rút vào hộp đen.
Thủ tướng Lý Cường dự kiến sẽ tổ chức một cuộc họp báo vào ngày 11/03/2024, sau khi Đại hội Đại biểu Nhân dân Toàn quốc, tức Quốc hội Trung Quốc, bế mạc kỳ họp thường niên. Tuy nhiên, theo một thông báo chính thức trước thềm kỳ họp Quốc hội, cuộc họp báo của thủ tướng đã bị loại khỏi chương trình nghị sự.
Và không chỉ trong năm nay. Theo một phát ngôn viên của Quốc hội, các cuộc họp báo thường niên của thủ tướng, một thông lệ kéo dài hàng chục năm qua, có thể sẽ không được tổ chức cho đến Đại hội Toàn quốc tiếp theo của Đảng Cộng sản Trung Quốc vào năm 2027, khi nhiệm kỳ Tổng Bí thư 5 năm hiện tại của Chủ tịch Tập Cận Bình kết thúc.
Trong lúc Tập thâu tóm quyền lực vào tay mình, Trung Quốc dường như đang từ bỏ nỗ lực cải thiện mức độ cởi mở và quay trở lại con đường chính trị khép kín như trước cuộc đàn áp sinh viên tại Thiên An Môn năm 1989.
Quá trình mở cửa đất nước, dựa trên những cải cách được khởi xướng vào cuối những năm 1970 dưới thời lãnh đạo tối cao Đặng Tiểu Bình, đã lên đến đỉnh cao vào những năm 1980.
Cùng lúc đó, đằng sau hậu trường, một cuộc tranh giành quyền lực khốc liệt trong nội bộ đảng đã diễn ra giữa phe cải cách và phe bảo thủ, trong đó phe cải cách muốn mở cửa đất nước hơn nữa, còn phe bảo thủ thì cố gắng duy trì khuôn khổ của nền kinh tế kế hoạch hoá xã hội chủ nghĩa.
Chính trong hoàn cảnh đó mà vào tháng 4/1988, Lý Bằng, người vừa được thăng chức thủ tướng, đã tổ chức một cuộc họp báo bên lề kỳ họp Quốc hội hàng năm, trở thành thủ tướng Trung Quốc đầu tiên làm như vậy.
Lý Bằng, người qua đời năm 2019 ở tuổi 90, đã nổi lên trong chính trường Trung Quốc nhờ khuynh hướng bảo thủ mạnh mẽ của mình. Nói trắng ra thì ông không được lòng công chúng.
Tuy nhiên, chính sách cải cách và mở cửa đã giao cho ông nhiệm vụ giải thích cho khán giả trong nước và quốc tế về các cuộc thảo luận kinh tế diễn ra trong Quốc hội. Do đó, ông cần phải làm cho Trung Quốc có vẻ cởi mở hơn với thế giới bên ngoài, và cuộc họp báo thường niên đã trở thành sân khấu của ông.
Một năm sau, Lý Bằng tiếp tục tổ chức họp báo, ngay trước khi chính quyền đàn áp các cuộc biểu tình ủng hộ dân chủ của sinh viên tại Quảng trường Thiên An Môn ở Bắc Kinh vào ngày 4/6. Ông cũng tổ chức cuộc họp báo vào năm sau, tức mùa xuân năm 1990.
Việc thủ tướng tổ chức họp báo thường niên thực sự là một thủ tục, một động thái nhỏ nhưng quan trọng, nhằm thay đổi chính trị hậu trường của đảng để đáp ứng yêu cầu của công chúng.
Con đường đã trở nên rõ ràng hơn vào năm 1993, khi cuộc họp báo của thủ tướng tại Quốc hội chính thức trở thành thông lệ.
Cuộc họp báo đầu tiên vào năm 1988 có sự khác biệt đáng kể so với các cuộc họp được tiến hành trong những năm gần đây.
Lý Bằng đã bị các nhà báo nước ngoài chỉ trích vì lập trường bảo thủ và sự khác biệt trong cách định hướng chính sách kinh tế giữa ông so với cấp trên của mình, Tổng Bí thư Triệu Tử Dương, một nhà cải cách hàng đầu.
Sau một lúc loay hoay tìm câu trả lời, Lý cuối cùng nói với các phóng viên: “Hai chúng tôi đang thảo luận rất nhiều để đưa ra các quyết định chính sách, và không hề có khác biệt về quan điểm như báo chí nước ngoài đưa tin.”
Câu trả lời của Lý phản ánh hệ thống lãnh đạo tập thể mà Trung Quốc đang ủng hộ vào thời điểm đó. Nếu không có các cuộc họp báo như vậy cho đến năm 2027, thì thế giới sẽ đánh mất một cơ hội quý giá để hiểu thêm về thực tế chính trị Trung Quốc thông qua những màn hỏi đáp cởi mở.
Lý Bằng đã đưa ra nhiều nhận xét đáng chú ý khác tại các cuộc họp báo của mình. Chúng cho thấy sự lo ngại về Liên Xô, quốc gia mà 9 năm trước đó đã xâm lược Afghanistan. Bắc Kinh kêu gọi Moscow rút toàn bộ quân khỏi nước này và Lý đã nhắc lại lời kêu gọi đó. “Chúng tôi hy vọng họ sẽ thực hiện [yêu cầu của chúng tôi],” ông nói.
Sự tương phản với giai đoạn hiện tại thật rõ ràng. Bắc Kinh hiện đứng về phía Nga, chưa hề chỉ trích đồng minh về việc xâm lược Ukraine.
Sang tháng 3/1998, Chu Dung Cơ với tư tưởng cải cách đã được chọn để đảm nhận vị trí thủ tướng thay Lý Bằng, người đã trở nên cực kỳ không được lòng dân do vai trò của ông trong vụ Thiên An Môn.
Chu đã thể hiện khả năng phát biểu rành mạch và sắc sảo tại cuộc họp báo đầu tiên sau kỳ họp Quốc hội và tiếp tục cải thiện hình ảnh quốc tế của Trung Quốc.
Trung Quốc, quốc gia gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới vào đầu thế kỷ 21, khi đó đang tận hưởng thời kỳ hoàng kim với tốc độ tăng trưởng kinh tế cao kéo dài suốt 30 năm, một phần nhờ nỗ lực của Bắc Kinh nhằm giải thích các vấn đề nội bộ của Trung Quốc càng nhiều càng tốt.
Sự cởi mở này tuy còn cách xa tiêu chuẩn của thế giới tự do, nhưng lại là động lực thúc đẩy ba thập niên vàng son của Trung Quốc.
Tuy nhiên, Trung Quốc lại đang bắt đầu đóng cửa, quay trở lại tình trạng trước cuối những năm 1980.
“Có thể nói rằng tất cả các thông lệ cũ đã bị phá bỏ trong thời đại mới của Tập,” một nguồn tin từ Trung Quốc nhận định, và còn nói thêm rằng Thủ tướng Lý Cường chỉ là “một thư ký” trong văn phòng ban thư ký của Tập Cận Bình.
Nguồn tin cho biết, cuộc họp báo của Lý Cường với các nhà báo từ khắp nơi trên thế giới đã bị hủy bỏ vì “việc xuất hiện và phát biểu với vai trò hàng đầu tại một sự kiện cấp cao như vậy được cho là không phù hợp với cấp bậc của ông ấy.”
Vấn đề là ngoài Tập, tất cả các thành viên khác trong Thường vụ Bộ Chính trị, cơ quan ra quyết định hàng đầu của đảng, giờ đây có vai trò chỉ nhỉnh hơn các thư ký của nhà lãnh đạo.
Trong một diễn biến mang tính biểu tượng, một bản tin vào cuối tháng 2 cho biết các thành viên Bộ Chính trị “đã gửi báo cáo công tác của họ” cho Tập.
Hàm ý rất rõ ràng: hệ thống lãnh đạo tập thể lâu đời của Trung Quốc đã sụp đổ. Cơ cấu mới bao gồm một ông chủ và các cấp dưới của ông ta. Thủ tướng Lý Cường, nhân vật đứng thứ 2 của Thường vụ Bộ Chính trị, là một trong các cấp dưới. Ông chỉ được coi là một trong 24 thành viên Bộ Chính trị.
Trong vòng tròn quyền lực cao nhất của Trung Quốc, có một sự đồng thuận rằng Tập chính là người đưa ra quyết định sau cùng trong gần như mọi vấn đề và chính sách quan trọng, thậm chí cả trong lĩnh vực kinh tế, vốn trước đây thuộc thẩm quyền của Thủ tướng.
Việc hủy bỏ cuộc họp báo của Thủ tướng Lý Cường cũng liên quan đến tình hình kinh tế khó khăn của Trung Quốc. Trong vài năm qua, tỷ lệ thất nghiệp của thanh niên nước này đã tăng cao đến mức chính quyền không còn công bố số liệu nữa. Bên cạnh đó, một số chính quyền địa phương đang đứng trên bờ vực phá sản tài chính và gặp khó khăn trong việc trả lương cho công chức.
Hôm thứ Ba, tại Quốc hội, Lý đã trình bày báo cáo công tác của chính phủ, báo cáo đầu tiên của ông trên cương vị thủ tướng. Mục tiêu tăng trưởng kinh tế “khoảng 5%” cho năm 2024 đã được công bố, không thay đổi so với năm ngoái. Ngoài ra, ông cũng tuyên bố Trung Quốc sẽ phát hành trái phiếu chính phủ đặc biệt dài hạn trong những năm tới để giải quyết tình trạng thiếu hụt nguồn vốn.
Lý chủ yếu liệt kê những thách thức của Trung Quốc và đưa ra các chính sách truyền thống.
Liên quan đến cuộc khủng hoảng bất động sản, Thủ tướng đã không đề cập đến bất kỳ giải pháp hiệu quả nào được quốc tế công nhận. Điều này đang dẫn đến thất vọng lan rộng trong một số thị trường.
Nếu Lý tổ chức một cuộc họp báo trong hoàn cảnh hiện tại, chắc chắn ông sẽ phải đối mặt với hàng loạt câu hỏi về nền kinh tế suy yếu từ các nhà báo nước ngoài. Bất kỳ câu trả lời mơ hồ nào cũng sẽ làm dấy lên mối lo ngại về thị trường Trung Quốc.
Tuy nhiên, nhìn nhận việc hủy bỏ họp báo theo quan điểm ngắn hạn không khác gì cách lý luận của kẻ “chỉ thấy cây mà chẳng thấy rừng.”
Các nhà báo trong và ngoài nước đã mất đi cơ hội mỗi năm một lần được trực tiếp đặt câu hỏi cho Thủ tướng Trung Quốc. Một thông lệ kéo dài hơn 30 năm đã biến mất, như để đánh dấu sự quay trở lại của một cơ cấu chính trị khép kín.
Chính quyền Tập vẫn tiếp tục ủng hộ tăng trưởng kinh tế ổn định thông qua “mở cửa với tiêu chuẩn cao.” Nhưng liệu bước đi lùi hiện nay có mang lại lợi ích cho họ hay không? Nhiều khả năng là không.
Katsuji Nakazawa là nhà báo và biên tập viên cấp cao của Nikkei, hiện sinh sống tại Tokyo. Ông đã dành bảy năm làm phóng viên thường trú ở Trung Quốc và sau đó trở thành trưởng văn phòng Trung Quốc. Ông đã nhận Giải Nhà báo Quốc tế Vaughn-Ueda năm 2014.
