Nguồn: Lưu Yến Đình, 刘燕婷： 三个女人，带领欧洲极右崛起, Guancha, 26/01/2025.
Biên dịch: Lê Thị Thanh Loan
Đối với phe cực hữu châu Âu, năm 2024 là một năm tiếp tục phát triển mạnh mẽ, đặc biệt là ở Ý, Pháp và Đức.
Trong cuộc bầu cử Nghị viện châu Âu vào tháng 6/2024, số ghế cực hữu đã tăng từ 135 ghế vào năm 2019 (chiếm 18% tổng số ghế) lên 187 ghế (chiếm 26% tổng số ghế) vào năm 2024, trong đó bao gồm việc một số quốc gia đã không cử các nghị sĩ cực hữu tới Brussels vào năm 2019: Síp, Luxembourg, Bồ Đào Nha và Romania. Đảng Fratelli d’Italia (FdI) do Giorgia Meloni lãnh đạo đã tăng trưởng đáng kinh ngạc, với mức tăng từ 6,4% phiếu bầu vào năm 2019 lên 28,8% vào năm 2024.
Đảng National Rally (NR, tên cũ là Mặt trận Quốc gia) cực hữu của Pháp cũng có biểu hiện vượt trội, với tỷ lệ phiếu bầu cao gấp đôi Đảng Phục hưng (RE) của Emmanuel Macron. Kết quả này trực tiếp khiến Macron phải giải tán Quốc hội và kêu gọi bầu cử sớm. Cuối cùng, NR đã giành được 142 ghế, tuy không thành công trong việc giành được chức thủ tướng nhưng đã đạt được thành tích tốt nhất trong lịch sử đảng và đủ sức ảnh hưởng đến tình hình chính trị: dưới sự bắt tay của NR và các đảng phái chính trị khác, chính phủ của Michel Barnier đã sụp đổ vào tháng 12. Ngoài ra, Marine Le Pen của NR cũng là một ứng cử viên nặng ký cho cuộc bầu cử Tổng thống Pháp năm 2027.
Tiếp theo là Đức. Trong cuộc bầu cử Nghị viện châu Âu năm ngoái, đảng cực hữu Giải pháp thay thế cho nước Đức (AfD) đã giành được 15,6% số phiếu bầu, đây cũng là kết quả tốt nhất của đảng này cho đến nay. Sau khi liên minh ba đảng của Đức sụp đổ vào tháng 11, Thủ tướng Đức Olaf Scholz đã đệ trình giải tán Quốc hội vào tháng 12 và cuộc bầu cử mới sẽ được tổ chức vào tháng 2/2025. Theo cuộc thăm dò hiện tại của Wahlen, tỷ lệ ủng hộ AfD lên tới 17%, cao hơn 2% so với Đảng Dân chủ Xã hội (SPD) của Thủ tướng Scholz và chỉ đứng sau mức 33% của liên minh phe bảo thủ giữa Liên minh Dân chủ Cơ đốc giáo (CDU) và Liên minh Xã hội Cơ đốc giáo (CSU), đồng thời đã đề cử Alice Weidel làm ứng cử viên thủ tướng. Đây là lần đầu tiên AfD thể hiện tham vọng cho vị trí lãnh đạo.
Tất nhiên, sự trỗi dậy của phe cực hữu không phải là một hiện tượng riêng biệt ở Ý, Pháp và Đức, mà là một hình ảnh thu nhỏ của những thay đổi ở châu Âu đương đại.
Từ góc độ vĩ mô, Ý, Pháp và Đức vừa là vũ đài, vừa là mặt cắt: phe cực hữu Ý đã giành được quyền lực, phe cực hữu Pháp đã có thể ảnh hưởng lên chính phủ và phe cực hữu Đức thì đang nổi lên trên chính trường; ở cấp độ cá nhân, hoạt động chính trị của Meloni, Le Pen và Weidel đã không chỉ làm tăng thêm tính phức tạp của phe cực hữu châu Âu, mà còn thể hiện tính hư thực của “sự trỗi dậy của phe cực hữu”.
Le Pen: “Giải độc” để phát triển mạnh mẽ
Trước tiên là Le Pen, người đầu tiên tham gia chính trường trong số ba người. Năm 1986, Le Pen, khi ấy mới 18 tuổi, gia nhập Mặt trận Quốc gia (Front National, FN) do cha mình lãnh đạo rồi giữ chức lãnh đạo bộ phận pháp lý của đảng này dựa trên nền tảng học vấn trong ngành luật của mình. Năm 2000, Le Pen 32 tuổi gia nhập ban chấp hành của Đảng FN và bắt đầu phát huy mạnh mẽ chiến lược “giải độc” (Dédiabolisation), nhằm xóa bỏ “tai tiếng cực hữu” đối với FN. Năm 2003, Le Pen được đề bạt làm phó chủ tịch của FN, đến năm 2007 trở thành một trong hai phó chủ tịch điều hành của FN, chịu trách nhiệm đào tạo, giao lưu và tuyên truyền.
Năm 2011, Le Pen 43 tuổi được bầu làm chủ tịch của FN với 67,65% phiếu bầu, chính thức kế nhiệm chức vụ của cha mình. Năm 2018, bà đổi tên đảng thành “Tập hợp Quốc gia” (National Rally, NR).
Cho đến khi chính thức bàn giao cho Jordan Bardella vào năm 2022, Le Pen đã lãnh đạo NR trong gần 11 năm và tham gia 3 cuộc bầu cử tổng thống vào các năm 2012, 2017 và 2022. Le Pen hiện đang phải đối mặt với phiên tòa xét xử tội gian lận công quỹ. Nếu tòa không thể kết tội Le Pen, bà dự kiến sẽ tiếp tục tranh cử vào năm 2027.
Trên thực tế, nếu nhìn lại lịch sử thì thực tiễn “cực hữu” của FN từng nhiều lần thay đổi. Khi được thành lập vào năm 1972, FN đã tập hợp những người theo chủ nghĩa dân tộc từ mọi tầng lớp xã hội, tập trung vào việc chống chủ nghĩa cộng sản, tăng tỷ lệ sinh ở Pháp, thành lập quân đội chuyên nghiệp, bãi bỏ Thỏa thuận Évian chấm dứt Chiến tranh Algérie (Évian Accords) và thúc đẩy “Phục hưng văn hóa nghệ thuật Pháp và châu Âu”. Tuy nhiên, những ý tưởng này không thực sự giúp FN trở nên nổi bật, đặc biệt khi ở Pháp có nhiều đảng cực hữu nhỏ. FN không hiểu về truyền thông tuyên truyền và dựa dẫm quá mức vào diễn ngôn cực hữu truyền thống. Họ thường chỉ có thể lôi kéo phiếu bầu bằng các hoạt động liên minh trước bầu cử và được phe trung tả chính thống sử dụng như một công cụ để chia rẽ cánh hữu.
Tuy nhiên vào năm 1987, cha Le Pen là Jean-Marie Le Pen đã bắt đầu áp dụng chiến lược tranh cử của Mỹ: thường xuyên tham dự nhiều cuộc tranh biện trên truyền hình và nhờ tài hùng biện giật gân của mình, ông đã trở thành “người bảo chứng rating” với độ nổi tiếng và thù ghét cao, đặc biệt là để phân khúc thị trường phiếu bầu. Jean-Marie Le Pen cũng tự định vị mình là người đại diện cho nhân dân chống lại “bốn thế lực tà ác” (Liên minh Bảo vệ nền Cộng hòa, Liên minh Dân chủ Pháp, Đảng Xã hội, Đảng Cộng sản), và cuối cùng đã giành được 14,4% trong cuộc bầu cử tổng thống năm 1988. Mặc dù còn xa mới đạt tới ngưỡng đắc cử, nhưng đó là bước đột phá lịch sử của FN.
Đồng thời, FN tiếp tục tập trung vào các chủ đề chống nhập cư kể từ những năm 1980. Đặc biệt là sau vụ việc “L’Affaire du Foulard” năm 1989, tâm lý chống Hồi giáo tiếp tục dâng cao trong xã hội Pháp, FN đã tận dụng tình thế này, nắm bắt được điểm nóng của dư luận và bắt đầu tập trung vào các chủ đề về chiến dịch chống nhập cư và chống Hồi giáo, đồng thời giành được 12,7% sự ủng hộ trong vòng đầu tiên của cuộc bầu cử Quốc hội năm 1993.
Nhìn chung, mặc dù đứng trên vũ đài chính trị Pháp với tư cách là “cực hữu”, nhưng FN kể từ khi thành lập đã liên tục thay đổi lập trường và thái độ để thích ứng với các bầu không khí chính trị khác nhau. FN nhìn về ngoài thì có vẻ điên rồ và cực đoan, nhưng hành động của đảng này vẫn luôn theo đuổi chủ nghĩa thực dụng và cuối cùng đã nổi lên giữa nhiều đảng cực hữu nhỏ.
Chính trong bầu không khí đó, Le Pen đã gia nhập đảng, lên nắm quyền và áp dụng chiến lược “giải độc”, nhằm thúc đẩy hơn nữa sự chuyển hóa và mở rộng nền tảng bầu cử của FN. Chẳng hạn, Le Pen trước hết đã khai trừ những đảng viên có lập trường thân Vichy (Vichy France), có thiện cảm với Đức Quốc xã và bài Do Thái rõ ràng, trong đó có cha ruột mình là Jean-Marie Le Pen – người từng nói rằng “phòng hơi ngạt dành cho người Do Thái chẳng qua chỉ là một tiểu tiết của Thế chiến thứ hai”. Về điều này, Le Pen đã công khai phản bác rằng “diệt chủng là đỉnh cao của man rợ”, rõ ràng là muốn tách bản thân ra khỏi cha mình.
Cũng nhằm làm dịu đi hình tượng bên ngoài của đảng, Le Pen sau đó đã đổi tên Mặt trận Quốc gia thành Tập hợp Quốc gia vào năm 2018, từ “mặt trận” mang tính đấu tranh đã bị bỏ đi. Thậm chí, việc đưa Jordan Bardella – một người gốc Algérie – lên tiếp quản vào năm 2022 cũng là một phần của chiến lược “giải độc”.
Ngay cả những thay đổi trong lập trường của bản thân Le Pen cũng là hình ảnh thu nhỏ của sự chuyển đổi nói trên. Chẳng hạn, về vấn đề nhập cư, Le Pen hiện không còn chủ trương việc trục xuất một cách có hệ thống những người nhập cư hợp pháp. Thay vào đó, bà yêu cầu giảm tỷ suất nhập cư hợp pháp hằng năm và bãi bỏ việc quyền công dân được tự động cấp cho những người sinh ra ở Pháp. Về quan điểm đối với châu Âu, kể từ năm 2019, Le Pen đã không còn ủng hộ việc Pháp rời Liên minh châu Âu hay Eurozone, mà cho rằng EU nên “cải cách từ bên trong”. Về quan điểm đối với NATO, NR ban đầu chủ trương việc Pháp rút khỏi NATO, nhưng Le Pen hiện cũng đã thay đổi phát ngôn thành muốn rút khỏi “cơ cấu chỉ huy quân sự nhất thể hóa” của NATO. Về quan điểm đối với án tử hình, Le Pen đã ngừng kêu gọi khôi phục hình phạt tử hình kể từ năm 2017, thay vào đó, bà tuyên bố ủng hộ việc bỏ tù vĩnh viễn đối với “những tội trạng nghiêm trọng nhất” và hứa nếu đắc cử sẽ tổ chức trưng cầu dân ý về việc có nên khôi phục án tử hình hay không.
Về cơ bản, sau tất cả những điều chỉnh nêu trên, NR hiện tại đã rời xa hình ảnh “cực hữu” trong những năm đầu thành lập, không ngừng tiến về phía cánh hữu và thậm chí là tiến gần về trung hữu, như Le Pen luôn khẳng định trong các cuộc phỏng vấn: “Chúng tôi không phải cực hữu, lập trường của chúng tôi không cực đoan.” Đặc biệt, một số chính sách kinh tế của NR còn mang hơi hướng cánh tả, điều này thậm chí đã khiến cựu Tổng thống Pháp Sarkozy phê phán Le Pen là “chính khách cực tả” và cựu Tổng thống Hollande gọi ngôn từ của Le Pen là “giống như truyền đơn của Cộng sản.”
Tất nhiên, những lời phê phán này chủ yếu là những luận điệu chính trị trong bối cảnh chiến dịch bầu cử. Nhưng đánh giá từ kết quả bầu cử, Le Pen quả thực có chỗ cho những phiếu bầu “vừa có thể trái, vừa có thể phải”.
Trong cuộc bầu cử tổng thống năm 2012, Le Pen đứng thứ ba với 17,9% số phiếu bầu, dù không thể lọt vào vòng bầu cử thứ hai nhưng đó là thành tích tốt nhất trong lịch sử FN. Lúc đó, nhà xã hội học người Pháp Sylvain Crépon đã phân tích các cử tri bỏ phiếu cho FN và cho rằng, “Cử tri của FN là nạn nhân của toàn cầu hóa, trong đó bao gồm các chủ cửa hàng nhỏ đã phá sản do khủng hoảng kinh tế và cạnh tranh.”
Trong cuộc bầu cử tổng thống năm 2017, Le Pen đã thành công tiến vào vòng hai với 21,3% phiếu bầu, chỉ kém Macron một chút (24%). Lúc đó, ngoài việc kêu gọi những người ủng hộ chính trị gia cực tả Jean-Luc Mélenchon bỏ phiếu cho mình, Le Pen cũng tích cực đến thăm các nhà máy và được công nhân khắp nơi chào đón nồng nhiệt. Cuối cùng, bà thua với tỷ lệ ủng hộ đạt 33,9%. Năm 2022, Le Pen một lần nữa lọt vào vòng hai và cuối cùng nhận được 41,45% số phiếu bầu, con số này rõ ràng đã vượt xa lượng cử tri nền tảng của phe cực hữu.
Nói chung, khi đảng cầm quyền Pháp không thể hồi đáp sự phẫn nộ của cử tri, trong khi các đảng cực hữu khi xưa lại liên tục rũ bỏ hình ảnh tai tiếng của mình, thì sự nổi lên của Le Pen hay sự lớn mạnh của NR đều đã trở thành một chuyện tất yếu trong sự ngẫu nhiên của lịch sử.
Meloni: Có thể thành cánh hữu sau khi lên nắm quyền
Meloni ở Ý cũng đã tiến hành một kế hoạch chính trị nhằm loại bỏ hình ảnh “cực hữu” và đang sử dụng khả năng điều hành để chứng minh rằng mình cũng có thể là cánh hữu.
Năm 1992, ở tuổi 15, Meloni tham gia Movimento Sociale Italiano (MSI). MSI là một đảng tân phát xít nổi tiếng ở Ý, được thành lập vào năm 1946 bởi những người ủng hộ Mussolini. Nó từng là đảng lớn thứ tư ở Ý, nhưng sau đó đã trở thành một đảng ngoài lề do những thay đổi chính trị. Cuối cùng, xuất phát từ những cân nhắc về sự sống còn, phe ôn hòa trong đảng đã tái tổ chức MSI thành Liên minh Quốc gia (Alleanza Nazionale, AN) vào năm 1995, qua đó làm nhạt đi màu sắc phát xít của nó.
Năm 1996, Meloni, lúc này 19 tuổi, bắt đầu giữ vị trí lãnh đạo bộ phận sinh viên của AN. Năm 2006, bà đại diện cho AN tại Hạ viện Ý và trở thành phó chủ tịch trẻ nhất của đảng trong cùng năm.
Năm 2008, Meloni 31 tuổi được chính phủ Berlusconi nhiệm kỳ thứ tư bổ nhiệm làm Bộ trưởng Thanh niên Ý và phục vụ cho đến khi Berlusconi từ chức vào năm 2011. Trong thời kỳ này, chính đảng của Meloni lại phát sinh thay đổi: năm 2009, AN và Forza Italia (FI) hợp nhất để thành lập Đảng Nhân dân Tự do (Il Popolo della Libertà, PdL), tiến gần hơn về trung hữu. Tuy nhiên, cách làm này rõ ràng không thể làm hài lòng tất cả mọi người và Meloni là một trong số đó.
Vào tháng 12/2012, Meloni và một số thành viên trong đảng tuyên bố sẽ rời PdL và thành lập Đảng Anh em Ý (Fratelli d’Italia, FdI) để “đại diện nhiều hơn cho cánh hữu”, đồng thời hợp nhất một số đảng cánh hữu nhỏ, mở rộng địa bàn trong vài năm sau đó, và cuối cùng đã dẫn dắt liên minh trung hữu (Centre-right coalition) giành chiến thắng trong cuộc bầu cử năm 2022.
Nhìn từ góc độ thực tế, chiến thắng lớn vào năm 2022 rõ ràng là kết quả của tác động tổng hợp từ sự va chạm giữa cuộc cải cách bầu cử Ý năm 2017 với sự chia rẽ cánh tả và sự liên kết cánh hữu trong cuộc bầu cử năm 2022. Điều này đã khiến FdI vốn chỉ nhận được 4% phiếu bầu vào năm 2018, đã tăng lên mức 26% vào năm 2022 và trở thành chính đảng lớn nhất. Kết quả là chủ tịch của nó là Meloni, lúc đó 45 tuổi, đã trở thành Thủ tướng Ý.
Ngoài nguyên nhân về mặt thể chế và địa bàn, cá nhân Meloni cũng không kém phần quan trọng trong việc định hình lập trường của FdI: Giống như Le Pen, Meloni kể từ khi nhậm chức chủ tịch đảng năm 2014 đã không ngừng khẳng định FdI không phải là “cực hữu”, mà là “bảo thủ cánh hữu”; và giống với việc có nhiều thành viên của FN thân Đức Quốc xã và thân Vichy trước khi Le Pen lên nắm quyền, FdI cũng có nền tảng tôn sùng Mussolini, mà chính bản thân Meloni là một đại diện. Tuy nhiên, giống như tính cấp tiến của FN, tính chất đại diện này cũng sẽ vì phiếu bầu mà thay đổi.
Trong một cuộc phỏng vấn vào năm 19 tuổi, Meloni đã ca ngợi Mussolini là “một chính trị gia xuất sắc và mọi thứ ông làm đều là vì nước Ý”. Sau khi thành lập FdI vào năm 2012, Meloni đã đặc biệt thêm “ngọn lửa ba màu” vào lá cờ của đảng. Biểu tượng này tượng trưng cho di sản của Mussolini và cũng là biểu tượng thường dùng của các đảng tân phát xít ở Ý. Trước cuộc bầu cử năm 2022, có người đề xuất rằng Meloni nên loại bỏ ngọn lửa ba màu để thu hút thêm phiếu bầu của cử tri trung dung, nhưng cuối cùng Meloni đã từ chối.
Tuy nhiên, trước cuộc bầu cử năm 2022, chính Meloni đã khai trừ các thành viên ca ngợi Hitler. Ngoài ra, trong một buổi phỏng vấn với truyền thông nước ngoài vào đêm trước cuộc bỏ phiếu, Meloni bày tỏ rằng chủ nghĩa phát xít Ý đã trở thành lịch sử và thực ra bà chia sẻ những kinh nghiệm và giá trị quan tương tự với Đảng Bảo thủ Anh, Đảng Likud Israel và Đảng Cộng hòa Mỹ.
Trước cuộc bỏ phiếu tín nhiệm của Nghị viện đối với chính phủ vào tháng 10/2022, Meloni một lần nữa công khai phát biểu: “Tôi chưa từng đồng tình với bất kỳ chế độ phi dân chủ nào, kể cả chủ nghĩa phát xít, cũng như tôi luôn cho rằng luật phân biệt chủng tộc năm 1938 là điểm thấp nhất trong lịch sử nước Ý, đó là nỗi xấu hổ của chúng ta.”
Việc vừa kế thừa vừa phủ nhận di sản của Mussolini cho phép FdI không chỉ thu hút các cử tri cực hữu mà còn có tiềm năng ngả về trung tâm. Nhìn từ góc độ này, việc Meloni thay đổi lập trường sau khi nhậm chức không có gì đáng ngạc nhiên.
Đầu tiên là vấn đề nhập cư. Trước khi nhậm chức, giống như nhiều người thuộc phe cực hữu châu Âu, Meloni đã nói về cái gọi là thuyết âm mưu “Kế hoạch Kalergi”, trong đó cho rằng chính phủ cánh tả của Ý đã đạt được thỏa thuận bí mật với các thế lực xấu xa bên ngoài để đưa ra một lượng lớn người nhập cư thay thế người dân bản địa, nhằm thực hiện “sự thay thế chủng tộc” ở Ý.
Tuy nhiên sau khi nhậm chức, luận điệu của Meloni nhanh chóng dịu đi thành: Nước Ý cần người nhập cư; còn đối với chính sách “không khoan nhượng” – tức là không người tị nạn nào được phép vào các cảng của Ý – mà bà chủ trương trước cuộc bầu cử, tuy Meloni đã thành lập một “trung tâm tiếp nhận” do Ý điều hành ở Albania và đã chuyển một số người tị nạn ở Ý đến Albania, nhưng theo Bộ Nội vụ Ý, người già, người yếu thế, phụ nữ và trẻ em trong số những người tị nạn vẫn được bố trí ở Ý. Nói cách khác, chính sách “không khoan nhượng” thực ra vẫn chưa được thực hiện triệt để.
Tiếp theo là lập trường đối với châu Âu. Trước cuộc bầu cử, Meloni chắc chắn là một người theo chủ nghĩa hoài nghi châu Âu. Bà cho rằng các hiệp ước của EU nên được “thảo luận lại” và hiến pháp Ý nên được sửa đổi để nâng địa vị pháp lý của Ý cao hơn so với luật pháp châu Âu, đồng thời ủng hộ việc rút khỏi Eurozone. Tuy nhiên trước cuộc bỏ phiếu bầu cử năm 2022, Meloni đã trực tiếp tuyên bố rằng đảm bảo sẽ không rút khỏi Eurozone sau khi đắc cử. Trên thực tế, sau cuộc bầu cử, bản thân Meloni đúng là đã có những tương tác thực chất với Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen, qua đó làm nhạt bớt sắc thái hoài nghi châu Âu của mình. Lý do đằng sau điều này cũng rất thực tế: ngoài những cân nhắc về phiếu bầu, còn có cả vấn đề tài chính sau khi nhậm chức, mà nước Ý thì không thể không cần đến nguồn tài trợ của EU.
Thế nhưng những xoay chuyển của Meloni không dẫn đến việc đánh mất địa bàn. Đánh giá từ kết quả cuộc bầu cử Nghị viện châu Âu vào tháng 6/2024, FdI đã giành được 28,75% số phiếu bầu, còn cao hơn mức 26% sau cuộc bầu cử năm 2022. Nếu bỏ qua cuộc tranh cãi năm xưa về “cực hữu”, thành công của Meloni dường như chứng minh rằng: “đường lối cánh hữu” gồm chủ nghĩa bản địa, chủ nghĩa bảo thủ và chủ nghĩa hiện thực đối ngoại không chỉ có thể giành chiến thắng trên thị trường phiếu bầu ở Ý, mà còn có thể sống sót trong hệ thống của Liên minh châu Âu.
Weidel: “Bộ mặt tử tế” của đảng cực hữu
Sự chuyển mình thành công của Le Pen và Meloni thực ra cũng giống với sự nổi lên của Weidel.
So với những người đã hoạt động chính trị cả đời như Le Pen và Meloni, có thể coi Weidel là “tân binh chính trị” mới tham gia được nửa đường. Là một sinh viên tốt nghiệp ngành kinh tế và quản trị kinh doanh tại Đại học Bayreuth, Weidel ban đầu làm nhà phân tích tại Goldman Sachs từ tháng 7/2005 đến tháng 6/2006, sau đó chuyển đến Trung Quốc làm việc trong 6 năm. Theo Washington Post, Weidel cũng học tiếng Trung trong thời gian này. Sau đó, bà lấy bằng tiến sĩ tại Đại học Bayreuth vào năm 2011. Chủ đề luận án của Weidel là về chế độ lương hưu của Trung Quốc.
Sau đó, Weidel quay trở lại ngành và giữ chức phó chủ tịch của Allianz Global Investors ở Frankfurt từ tháng 3/2011 cho đến khi từ chức vào tháng 5/2013. Vào tháng 10 cùng năm, Weidel gia nhập Đảng Giải pháp thay thế cho nước Đức (AfD).
AfD hiện được coi là một tổ chức cực hữu và thậm chí còn từng bị Cơ quan An ninh Liên bang Đức giám sát. Tuy nhiên, trên thực tế, khi mới thành lập, đảng này đã thu hút sự tham gia của giới tinh hoa thuộc mọi tầng lớp xã hội, đặc biệt là các nhà kinh tế và lãnh đạo doanh nghiệp. Lý do cũng rất đơn giản: Tôn chỉ thành lập của nó là nhằm kêu gọi Đức rút khỏi Eurozone và phản đối việc Đức cứu trợ các nước Nam Âu. Và đây rõ ràng là một phản ứng giận dữ trước cuộc khủng hoảng nợ công ở châu Âu.
Điều thực sự khiến AfD hữu khuynh hơn là việc Frauke Petry lên nắm quyền vào năm 2015. So với việc rời Eurozone, bản thân Petry quan tâm nhiều hơn đến các vấn đề nhập cư và “Hồi giáo hóa” ở Đức, và AfD quả thực đã tập trung vào các vấn đề chủng tộc, tôn giáo và nhập cư dưới sự lãnh đạo của bà.
Điều này không chỉ dẫn đến sự rời đi của một số thành viên mà còn khiến đảng này bị khai trừ khỏi Đảng Bảo thủ và Cải cách châu Âu (ECR) tại Nghị viện châu Âu vào năm 2016. Tuy nhiên, những diễn biến này không thể ngăn cản việc đại hội đảng cùng năm đó thông qua cương lĩnh chính sách chống Hồi giáo, bao gồm cả chủ trương rằng Đức cấm khăn burqa, tháp minaret và kêu gọi cầu nguyện (adhan), đồng thời đề ra khẩu hiệu “Hồi giáo có phải một phần của nước Đức”.
Tất nhiên, đằng sau điều này cũng có sự thúc đẩy của thị trường phiếu bầu. Hai năm sau khi AfD được thành lập, chủ đề rời Eurozone đã phần nào lắng xuống. Tuy nhiên, xung đột về vấn đề nhập cư vẫn tiếp tục gia tăng và sự ủng hộ dành cho AfD thực sự đã tăng lên sau khi cương lĩnh chống nhập cư và chống Hồi giáo được đưa ra. Điều này đã dẫn đến xu hướng hữu khuynh ngày càng sâu sắc trong đảng, xu hướng này không dừng lại ngay cả khi Petry rời đảng vào năm 2017. Phe cực hữu thậm chí còn kết hợp các chủ đề chống nhập cư với những câu chuyện về chủ nghĩa bài Do Thái, người da trắng thượng đẳng và sự đồng tình với Đức Quốc xã, qua đó làm tăng thêm mức độ cực đoan hóa.
Do đó, vào tháng 3/2020, Cục Bảo vệ Hiến pháp Liên bang Đức đã liệt Der Flügel – phe nhóm cực hữu trong AfD – vào diện “lực lượng cực đoan cánh hữu phản đối trật tự cơ bản của nền dân chủ tự do”. Đến đầu tháng 3/2021, Cơ quan An ninh Liên bang Đức đã coi toàn bộ AfD là một “tổ chức bị nghi ngờ là cực đoan” và đặt nó dưới sự giám sát.
Trong quá trình này, Weidel với tư cách là người thuộc phe ôn hòa trong đảng, mặc dù có hoạt động nhưng chưa từng lọt vào trung tâm quyền lực. Tuy nhiên, bà vẫn gây ấn tượng với công chúng bằng màn trình diễn của bản thân mình.
Kể từ năm 2016, truyền thông Đức đã thảo luận về “sự hiện diện kỳ diệu” của Weidel trong AfD, bao gồm cả việc đảng này phản đối mạnh mẽ hôn nhân đồng giới và cờ cầu vồng, thế nhưng Weidel đã lập gia đình với một người bạn đời đồng giới và nhận con nuôi; đảng này chủ trương chống nhập cư và chống Hồi giáo, vậy mà Weidel lại thuê một người tị nạn Syria để giúp việc nhà; giới tinh hoa chính trị trong đảng thường tỏ ra nóng nảy và dữ dội, nhưng Weidel lại luôn thoải mái, lý trí, bình tĩnh và rành mạch trong các cuộc phỏng vấn.
“Sự hiện diện kỳ diệu” này đã khiến nhiều phương tiện truyền thông Đức bình luận rằng Weidel là “niềm hy vọng” và “mặt nạ lý trí” của AfD.
Điều thực sự đưa Weidel lên nắm quyền là kết quả của cuộc bầu cử toàn quốc năm 2021. Mặc dù AfD hoạt động mạnh mẽ ở phía Đông, thậm chí trở thành đảng lớn nhất ở Saxony và Thuringia, nhưng tỷ lệ ủng hộ trên toàn quốc của đảng này đã giảm từ mức 12,6% của năm 2017 xuống còn 10,3%.
Vào thời điểm đó, Weidel cho rằng “truyền thông Đức có thành kiến với AfD”. Chủ tịch đảng lúc đó là Jörg Meuthen thì bày tỏ “đảng nên nỗ lực gửi một tín hiệu mạnh mẽ đến phe trung dung”. Sau khi Meuthen từ chức vào năm 2022, Weidel trở thành đồng lãnh đạo của AfD cùng Tino Chrupalla – người cũng thuộc phe ôn hòa.
Tất nhiên, vì đảng này chưa trải qua quá trình “giải độc” như những gì Le Pen đã thúc đẩy, và vẫn là một cái “đĩa lớn” bao gồm phe bảo thủ, cánh hữu, cực hữu và không rõ lập trường, nên đôi khi cũng xảy ra mâu thuẫn nội bộ theo kiểu “tự tát lẫn nhau”.
Chẳng hạn, cố vấn của Weidel là Roland Hartwig được tiết lộ là đã tham dự một cuộc biểu tình cực hữu vào tháng 11/2023, nơi kế hoạch trục xuất hàng triệu người nhập cư khỏi Đức đã được thảo luận, bao gồm cả những người đã có quốc tịch Đức. Tin tức này đã làm dấy lên các cuộc biểu tình trên toàn quốc, với hàng trăm nghìn người Đức xuống đường yêu cầu chính phủ loại bỏ AfD. Vì vậy, Weidel đã nhanh chóng sa thải Hartwig khỏi vai trò cố vấn của mình.
Tất nhiên, bản thân Weidel không phải là không có những khía cạnh cấp tiến, chẳng hạn đến nay bà vẫn chủ trương Đức nên rút khỏi Eurozone, cũng như bày tỏ rằng nếu trở thành thủ tướng, bà có thể tổ chức một cuộc trưng cầu dân ý về việc Đức rút khỏi Liên minh châu Âu. Ngoài ra, về vấn đề nhập cư, mặc dù không chủ trương “hồi hương tất cả những người nhập cư, kể cả những người đã có quốc tịch” như phe cấp tiến trong đảng, nhưng giống như Meloni trước khi nhậm chức, Weidel cho rằng đằng sau làn sóng nhập cư là một âm mưu xấu xa nhằm “thay thế chủng tộc” người da trắng châu Âu.
Tuy nhiên nhìn chung, so với những người trong đảng phủ nhận Holocaust và đồng tình với Đức Quốc xã, Weidel có thể được coi là “bộ mặt tử tế” của AfD, như cách bà liên tục đính chính trong các cuộc phỏng vấn: “Chúng tôi không cực đoan, chúng tôi là người bảo thủ tự do.”
Thực hư và ý nghĩa thời đại của “sự trỗi dậy của phe cực hữu”
Trường hợp của Le Pen, Meloni và Weidel thực ra đều phản ánh tính phức tạp của “sự trỗi dậy của phe cực hữu” ở châu Âu.
Đầu tiên là thực hư của cái nhãn “cực hữu”.
Mặc dù cả ba đều thuộc các chính đảng “cực hữu”, nhưng họ cũng thể hiện sự xa lánh “cực hữu” và thậm chí còn có những hành động nhằm lật đổ chính cái nhãn “cực hữu”, bao gồm chiến lược “giải độc” của Le Pen, việc Meloni chuyển sang cánh hữu sau khi lên nắm quyền và việc Weidel cắt đứt với đối tác “cực hữu” của mình. Đằng sau điều này tất nhiên là những cân nhắc thực tế về việc tăng phiếu bầu, ba nhân vật có xuất thân “cực hữu” này trông có vẻ như đang thách thức tính đúng đắn chính trị, nhưng trên thực tế họ cũng biết cách phối hợp đúng lúc với tính đúng đắn chính trị; đặc biệt là Le Pen và Meloni, những thay đổi về lập trường của họ trước và sau cuộc chiến Nga-Ukraine có thể được coi là kinh điển.
Trước chiến tranh, Le Pen không giấu giếm quan điểm thân Nga của mình, bao gồm cả việc công khai tuyên bố sau cuộc khủng hoảng Crimea rằng “Ukraine đã bị Mỹ chinh phục”, cũng như chỉ trích gay gắt các chính sách của NATO, tâm lý chống Nga ở Đông Âu và việc các nước châu Âu và Mỹ tiếp tục đe dọa trừng phạt Nga. Tuy nhiên, sau khi cuộc chiến Nga-Ukraine nổ ra vào năm 2022, Le Pen đã lập tức chỉ trích Nga và đưa ra chủ trương tiếp nhận người tị nạn Ukraine.
Sự chuyển biến của Meloni mang nhiều ý nghĩa chính sách hơn. Trước khi cuộc chiến Nga-Ukraine bùng nổ, Meloni từ lâu đã chủ trương sửa chữa mối quan hệ giữa châu Âu và Nga, bao gồm việc dỡ bỏ các lệnh trừng phạt đối với Nga sau cuộc khủng hoảng Crimea, đồng thời ca ngợi nước Nga do Putin lãnh đạo vì đã “bảo vệ các giá trị châu Âu và bản sắc Cơ Đốc giáo”. Tuy nhiên, sau khi cuộc chiến nổ ra vào năm 2022, Meloni trước tiên lên án Nga, rồi tiếp tục cung cấp viện trợ quân sự cho Ukraine sau khi nhậm chức. Bà cũng nói việc Nga sáp nhập 4 khu vực của Ukraine là “không có giá trị về mặt pháp lý và chính trị”, đồng thời ủng hộ Ukraine gia nhập Liên minh châu Âu.
Tiếp theo là thực hư của chính câu chuyện “trỗi dậy”.
Không thể phủ nhận rằng, các đảng cực hữu đã có màn thể hiện không tồi trong các cuộc bầu cử ở châu Âu những năm gần đây, nhưng thành tích bầu cử không tương đương với quyền lực chính trị. Cuộc bầu cử Nghị viện châu Âu vào tháng 6 là một trường hợp điển hình: ngay cả khi số ghế của các đảng cực hữu tăng lên, thì sau cuộc bầu cử, dưới sự hợp tác của cánh tả, cánh trung tả và cánh trung hữu, họ vẫn bị loại khỏi trung tâm quyền lực.
Ví dụ, khi Ủy ban châu Âu mới được bổ nhiệm, hầu hết các vị trí cấp cao đều do các ứng cử viên phi cực hữu của Đảng Nhân dân châu Âu (EPP), Đảng Xã hội châu Âu (PES) và Liên minh Tự do và Dân chủ châu Âu (ALDE) nắm giữ; chỉ một người trong 27 ủy viên thuộc phe cực hữu, đó là Raffaele Fitto của Đảng Bảo thủ và Cải cách châu Âu, đến từ Đảng FdI do Meloni lãnh đạo.
Thành tích thực tế của Meloni thậm chí còn dưới kỳ vọng hơn nữa. Mặc dù lần này FdI đã đạt được thành tích không tồi nhưng Meloni vẫn bị loại khỏi một số vị trí cấp cao của EU: Chủ tịch Ủy ban châu Âu, Chủ tịch Hội nghị thượng đỉnh EU và Đại diện cấp cao của Liên minh châu Âu về chính sách đối ngoại và an ninh.
Tình trạng tương tự cũng xảy ra ở Pháp và Đức. Mặc dù NR đã thể hiện tốt ở vòng đầu tiên của cuộc bầu cử hồi tháng 6 nhưng vẫn tụt xuống vị trí thứ ba ở vòng hai. Nguyên nhân then chốt là, các đảng cánh tả và trung tả đã quyết định hợp tác ở nhiều khu vực bầu cử để tránh làm phân tán phiếu bầu, nhằm ngăn NR giành chiến thắng.
Tương tự như vậy, dù các cuộc thăm dò cho thấy sự ủng hộ dành cho AfD quả thực đang gia tăng, nhưng những nhà phân tích từ các bên nhìn chung đều cho rằng, cơ hội để AfD tham gia vào một chính phủ liên minh trong tương lai là rất mong manh, bởi vì đảng này chưa trải qua quá trình “giải độc” giống như FN. Nó chưa thể thoát khỏi hình ảnh đồng tình với Đức Quốc xã, đây vẫn còn là một điều cấm kỵ trên chính trường Đức hiện nay. Hơn nữa, so với những người đã “tương đối đi vào xu thế chủ đạo” như Le Pen và Meloni, lập trường của Weidel thực chất vẫn là “phe đối lập trong phe đối lập” và có thể sẽ gặp phải những hạn chế trong việc giành phiếu bầu.
Tuy nhiên, dù tính hư thực của “sự trỗi dậy của phe cực hữu” là điều vô cùng phức tạp nhưng không thể bỏ qua giá trị thời đại mà hiện tượng này truyền tải. Lấy nước Đức làm ví dụ, nguyên nhân khiến AfD nổi lên ở phía Đông liên quan đến sự phát triển không đồng đều của hai miền nước Đức sau khi thống nhất. Khi giới trẻ và nhân tài chất lượng cao di cư về phía Tây, phía Đông đánh mất một lượng lớn dân cư và sự phát triển kinh tế nhìn chung tụt hậu so với phía Tây. Môi trường này đã làm nảy sinh sự phẫn nộ đối với việc “bị tước đoạt” và cũng cung cấp đạn dược cho những câu chuyện chống nhập cư. AfD đã nắm bắt được cơ hội này của thời đại và có được chỗ đứng vững chắc ở phía Đông.
Và Đức không phải trường hợp duy nhất. Sau khi trải qua ảnh hưởng của cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu và cuộc khủng hoảng nợ công châu Âu, mô hình nhà nước phúc lợi của châu Âu về cơ bản tiếp đà sụp đổ. Cuộc khủng hoảng người tị nạn mà “Mùa xuân Ả Rập” dẫn đến càng làm trầm trọng thêm những mâu thuẫn ban đầu. Nhưng giới tinh hoa trung tả và trung hữu, vốn là xu thế chủ đạo trong quản trị châu Âu, đã không đáp ứng được nhu cầu của người dân. Họ không thể cải thiện một cách đáng kể cuộc khủng hoảng chi phí sinh hoạt, cũng như không thể dung hòa phân hóa xã hội và xung đột sắc tộc, rồi cuối cùng chỉ có thể dùng đến những diễn ngôn hư vô chủ nghĩa về đạo đức hay các giá trị châu Âu. Kết quả, họ ngày càng trở nên xa cách với người dân, đồng thời khiến cánh hữu và thậm chí cả cực hữu ngày càng mở rộng thị trường.
Kết lại, sự nổi lên của Le Pen, Meloni và Weidel là hình ảnh thu nhỏ của những thay đổi ở châu Âu. Ở ba “bà đầm thép” này, thực tiễn cực hữu không chỉ là những tiếng gào thét bài ngoại hay sự quay lại với bảo thủ, mà còn là cuộc đấu tranh khốc liệt chống lại sự mất cân bằng của toàn cầu hóa và cái nhìn sâu sắc đối với nỗi lo ngại của người dân. Họ không thể thoát khỏi những tính toán lạnh lùng của chủ nghĩa thực dụng, ngay cả khi ngọn lửa của chủ nghĩa dân tộc và chống các thể chế hiện hành đang bùng lên dữ dội. Và đây chính là bản chất thực sự của “sự trỗi dậy của phe cực hữu” ở châu Âu.
