Nguồn: James Palmer, “Businesses on Both Sides of the Pacific Brace for Impact”, Foreign Policy, 15/04/2025
Biên dịch: Tạ Kiều Trang
Tại Trung Quốc và Mỹ, tình hình thương chiến bất định buộc doanh nghiệp phải đưa ra những quyết định khó khăn.
Tiêu điểm tuần này: Thương chiến Mỹ – Trung gây bất ổn cho doanh nghiệp; Lính đánh thuê Trung Quốc tham chiến về phía Nga ở Ukraine; Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình thăm Việt Nam.
Thương chiến phủ bóng doanh nghiệp
Giữa lúc quan hệ thương mại Mỹ – Trung có thể xoay chiều trong tích tắc, người ta dễ quên rằng: Hàng hoá lại di chuyển rất chậm.
Một con tàu rời Thượng Hải mất khoảng hai tuần rưỡi để xuyên Thái Bình Dương. Như vậy, những tàu hàng khởi hành vào ngày 2/4, thời điểm Tổng thống Mỹ Donald Trump lần đầu công bố “thuế đối ứng”, vẫn sẽ lênh đênh trên biển thêm một tuần nữa.
Vào thời điểm những tàu hàng này rời Trung Quốc, mức thuế dự kiến áp lên hầu hết hàng hoá ở khoảng 20%. Khi cập cảng, về mặt lý thuyết, những lô hàng này có thể đối mặt với thuế quan thực tế lên đến 145%, hoặc thậm chí cao hơn – hoặc cũng có thể, Trump lúc đó đã rút hẳn khỏi thương chiến. Đội ngũ của Trump đang phát đi những tín hiệu trái chiều về việc liệu các mặt hàng chủ chốt như điện thoại thông minh có được miễn thuế hay không.
Mỹ sẽ ân hạn thuế đến hết ngày 27/5 đối với hàng hoá được xếp lên tàu trước ngày 5/4. Do đó, tác động toàn diện lên chuỗi cung ứng và giá cả ở Mỹ có lẽ sẽ chưa biểu hiện rõ hết trong vài tuần tới.
Nhưng tình hình rối ren và bất định hiện nay cho thấy thị trường tài chính vẫn chưa đánh giá đúng mức độ nghiêm trọng của một quá trình mà về bản chất là hai nền kinh tế lớn nhất thế giới đang đoạn giao nhau. Về phần mình, Trung Quốc đáp trả bằng các biện pháp như siết chặt xuất khẩu đất hiếm, hạn chế phim ảnh Hollywood và sẽ còn nhiều động thái cứng rắn hơn nữa.
Giữa lúc này, các doanh nghiệp buộc phải đưa ra những quyết định khó nhằn, xem liệu có nên tiếp tục xuất hàng từ Trung Quốc hay không. Những “ông lớn” như Amazon và Apple sẽ xoay sở tốt hơn phần đông, một phần vì đã dự trữ hàng hoá từ trước khi thương chiến nổ ra. Với quy mô của mình, họ đủ sức chịu được tổn thất, cũng như có khả năng thương lượng trực tiếp với Trump.
Nhưng với các doanh nghiệp nhỏ ở Mỹ đặt sản xuất tại Trung Quốc, mất một lô hàng đủ khiến họ phá sản. Với phần lớn các doanh nghiệp này, thay thế nguồn cung cũng không phải là lựa chọn khả thi.
Vấn đề về nguồn cung còn nhấn mạnh đến một sự “chậm chân” khác lộ rõ trong cuộc chiến thuế quan: thế giới quan của Trump được định hình vào những năm 1980, khi đó Trung Quốc, với chi phí nhân công thấp, trở thành điểm đến hấp dẫn cho sản xuất giá rẻ. Lúc bấy giờ, chỉ với một biến động trong chi phí là đã có thể đưa được ngành sản xuất trở về Mỹ.
Tuy nhiên, lợi thế sản xuất ở Trung Quốc hiện tại không chỉ nằm ở chi phí nhân công – nay đã cao hơn các nước như Việt Nam hay Bangladesh – mà còn ở hệ thống cơ sở hạ tầng, nguồn nhân lực và trình độ chuyên môn tích lũy suốt hàng thập kỷ. Tất cả những yếu tố này, Mỹ không thể tái lập chỉ trong một năm, huống hồ một tháng.
Trong sản xuất có hai dạng tri thức – theo cách phân loại nổi tiếng của nhà nhân học James C. Scott – là techne và metis. Techne (tạm dịch: tri thức kỹ thuật) là tri thức khoa học, lý thuyết: bằng sáng chế, bản thiết kế, công nghệ cao.
Nhưng sản xuất còn vận hành nhờ metis (tạm dịch: tri thức thực tiễn): hiểu biết đời thường về cách vạn vật vận hành và những kỹ năng mà cấp quản lý khó lòng thấu hiểu. Đó có thể là đặc tính riêng của một máy móc cụ thể, là thao tác thủ công tinh tế không thể tự động hóa, là kỹ năng gỡ lỗi phần mềm. Metis thường được truyền đạt một cách không chính quy – tổ trưởng dây chuyền và công nhân học hỏi từ những người làm nhiều kinh nghiệm hơn.
Mỹ không thiếu techne, dù ở một vài lĩnh vực như xe điện và pin, Trung Quốc vẫn đang dẫn trước. Song, sau hàng thập kỷ tập trung vào các ngành dịch vụ cao cấp thay vì sản xuất, Mỹ nay thiếu đi metis cần thiết để bắt kịp Trung Quốc.
Xét theo góc độ này, công cuộc phục hưng sản xuất của Mỹ với nhiều ngành công nghiệp chẳng khác nào gây dựng lại từ đầu. Dù có thể tự xây dựng nền tảng tri thức theo thời gian, nhưng Mỹ sẽ phải đánh đổi bằng nhiều năm tháng và không ít sai lầm – bài học mà chính Trung Quốc đã phải trải qua.
Lấy ví dụ ngành sản xuất board game (trò chơi cờ bàn) – một thị trường trị giá 14 tỷ USD với nhiều công ty nhỏ và hiện đang trong tình trạng khủng hoảng. CEO của công ty Steve Jackson Games đã có từ lâu đời, bà Meredith Placko, viết trong một bài đăng khá thiết thực: “Hệ thống cơ sở vật chất để sản xuất board game với quy mô hoàn chỉnh – từ sản xuất xúc xắc chuyên dụng, cắt khuôn dập, đến các chi tiết nhựa và gỗ theo yêu cầu – thực chất [ở Mỹ] vẫn chưa có”.
Placko viết: “Vấn đề ở đây chưa phải thép hay chất bán dẫn. Mà là giấy các loại, bìa cứng, token gỗ, khay nhựa, và mực in đúng màu”.
Doanh nghiệp nhỏ ở hai bờ Thái Bình Dương đều sẽ chịu thiệt hại. Các nhà sản xuất nhỏ tại Trung Quốc sẽ bị ảnh hưởng nặng nề, và nền kinh tế nước này chắc chắn sẽ chịu tổn thất. Tuy nhiên, sau nhiều năm ứng phó với những mối đe doạ từ Mỹ, các nhà sản xuất và xuất khẩu Trung Quốc đã nâng cao chuyên môn và đa dạng hóa thị trường, trong khi phần lớn doanh nghiệp Mỹ chưa làm được điều tương tự với hệ thống nhà cung cấp của mình.
Tin tức được quan tâm
Cập nhật về làn sóng thanh trừng trong quân đội. Tờ Financial Times, dẫn nhiều nguồn tin, xác thực tin đồn về việc một vị tướng cấp cao của Trung Quốc, ông Hà Vệ Đông (He Weidong), người đã biến mất khỏi tầm mắt công chúng vài tháng nay, hiện đang bị điều tra. Nếu là thật, tin này sẽ đánh dấu một nấc thang đáng kể trong làn sóng thanh trừng quân đội gần đây nhất của Trung Quốc.
Hà là một trong những sĩ quan cấp cao đầu tiên bị thanh trừng trong những năm gần đây mà không có liên hệ đến Lực lượng Tên lửa Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc (PLARF) – tâm điểm của một vụ bê bối tham nhũng có tính chất nghiêm trọng. Tình trạng tham nhũng trong quân đội Trung Quốc vượt xa phạm vi Lực lượng Tên lửa, nhưng Hà Vệ Đông vốn là người trung thành với Chủ tịch Tập Cận Bình, nên tưởng chừng Hà sẽ có một “dư địa hành động” (leeway) nhất định.
Có khả năng Hà Vệ Đông đã tham ô với quy mô lớn đến mức đe dọa khả năng sẵn sàng chiến đấu của quân đội. Tuy nhiên, xung đột thương mại giữa Trung Quốc và Mỹ cũng có thể là lí do khiến tình hình căng thẳng leo thang. Đã hơn một thập kỷ trôi qua kể từ vụ một loạt điệp viên CIA bị sát hại ở Trung Quốc; Đó là một khoảng thời gian đủ dài để một mạng lưới gián điệp mới hình thành, hoặc chí ít là để Bắc Kinh tin rằng một mạng lưới như vậy đang tồn tại.
Lính đánh thuê Trung Quốc tại Ukraine. Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky xác nhận có khoảng 150 công dân Trung Quốc tham chiến cho Nga tại Ukraine, nhưng họ có vẻ là lính đánh thuê, không phải binh sĩ của Quân Giải phóng (PLA). Nga đã đăng tải các video tuyển dụng trên khắp các nền tảng mạng xã hội Trung Quốc khi nhu cầu bổ sung binh lực ngày càng tăng.
Cindy Carter, Phó tổng biên tập tại China Digital Times, đã chuyển ngữ một cuộc phỏng vấn thú vị với một lính đánh thuê. Anh ta than thở rằng những bộ phim Trung Quốc về chủ nghĩa dân tộc đã cho anh một cái nhìn sai lệch về chiến tranh.
“Rất nhiều người xem những bộ phim tuyên truyền cường điệu hoá lòng ái quốc và tôn vinh chiến tranh – như Chiến Lang (Wolf Warrior) hay Lượng Kiếm (Drawing Sword) – rồi hừng hực khí thế. Nhưng thực tế chiến trường lại tàn khốc khủng khiếp. Đó thực sự là địa ngục trần gian”.
Công nghệ và Kinh doanh
Tập Cận Bình thăm Việt Nam. Trong tuần này, Tập đang vận động ủng hộ thương mại tự do trong chuyến công du khu vực Đông Nam Á. Trump chỉ trích và cho rằng chuyến đi nhằm mục đích “giở trò” với Mỹ. Tuy nhiên, chuyến thăm của Tập đã được lên kế hoạch trước khi thương chiến nổ ra. Tập tận dụng chuyến công du làm cơ hội quảng bá hình ảnh Bắc Kinh như một trụ cột của “ổn định và chắc chắn”, tạo thế đối lập với Washington.
Hôm thứ Hai, ông Tập đã đến Việt Nam – một quốc gia “dao động” (swing state) then chốt trong khu vực. Dù là một nước theo chủ nghĩa cộng sản, Việt Nam hiện vẫn cân bằng giữa quan hệ an ninh với Mỹ và quan hệ kinh tế với Trung Quốc.
Nhìn toàn cảnh cách Việt Nam cân bằng mối quan hệ: Việt Nam ký hàng chục thỏa thuận hợp tác trong chuyến thăm của ông Tập, nhưng đồng thời cam kết siết chặt kiểm soát hàng hóa Trung Quốc sau khi ông Trump đe dọa áp thuế 46% lên Việt Nam – mức thuế này hiện đang tạm hoãn.
Việt Nam từng là điểm trung chuyển quen thuộc cho hàng hóa Trung Quốc tránh thuế trong nhiệm kỳ đầu của ông Trump, nhưng với cách áp thuế ồ ạt trên phạm vi toàn cầu lần này, kịch bản này khó có khả năng lặp lại.
“Made in China 2025”. Năm nay là thời điểm đánh dấu cột mốc quan trọng của chiến lược công nghệ đầy tham vọng mà Trung Quốc đã vạch ra từ năm 2015, một kế hoạch từng khiến Washington lo ngại rằng Bắc Kinh đang tìm cách vượt mặt Mỹ cả về công nghệ lẫn kinh tế.
Theo bản đánh giá của tờ Wire China, nhiều khía cạnh trong kế hoạch đã thành công. Một số lĩnh vực khác gặp thất bại nghiêm trọng, nhất là ngành sản xuất bán dẫn, lĩnh vực chịu tác động kép từ nạn tham nhũng và các biện pháp trừng phạt của Mỹ khiến Trung Quốc không thể hoàn thành mục tiêu đề ra.
Tuy nhiên, ở những lĩnh vực khác như xe điện, Trung Quốc đã thành công và vượt xa cả những kỳ vọng ngoài sức tưởng tượng nhất của giới lãnh đạo.
