Nguồn: Katsuji Nakazawa, “How Tokyo became the cradle of the Chinese revolution in 1905,” Nikkei Asia, 21/08/2025
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
120 năm sau, Nhật Bản đang đón nhận làn sóng di cư thứ ba của người Trung Quốc.
Tokyo đã trở thành cái nôi của cách mạng Trung Quốc 120 năm trước đây. Dù thực tế này gần như đã bị lãng quên, nhưng nó vẫn là sự thật lịch sử – và là một sự thật gây bất lợi cho chính quyền của Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình.
Ngày 20/08 vừa qua đánh dấu kỷ niệm 120 năm thành lập Trung Quốc Đồng Minh Hội tại Tokyo. Hiệp hội chính trị này, còn được gọi là Trung Quốc Thống nhất Đồng Minh Hội, đã đóng vai trò lãnh đạo trong cuộc cách mạng năm 1911.
Thường được biết đến với tên gọi Cách mạng Tân Hợi, cuộc cách mạng đã lật đổ triều đại phong kiến cuối cùng của Trung Quốc, triều đại nhà Thanh, và thành lập nước Cộng hòa Trung Hoa vào năm 1912.
Nếu không có sự ra đời của Đồng Minh Hội, thì Trung Hoa Dân Quốc có lẽ đã không được thành lập vào năm 1912, và việc khai sinh ra nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa vào năm 1949 có lẽ đã mang một hình thức rất khác.
Lễ kỷ niệm 120 năm thành lập Đồng Minh Hội đã diễn ra chỉ năm ngày sau khi Nhật Bản kỷ niệm 80 năm ngày đất nước đầu hàng trong Thế chiến II vào ngày 15/08, dưới thời Thủ tướng Shigeru Ishiba.
Sự kiện này cũng diễn ra hai tuần trước khi Trung Quốc tổ chức một cuộc duyệt binh lớn tại Bắc Kinh vào ngày 03/09, để kỷ niệm 80 năm chiến thắng trong “cuộc kháng chiến của nhân dân Trung Quốc chống lại sự xâm lược của Nhật Bản và chủ nghĩa phát xít trên toàn thế giới.”
Vào ngày 20/08/1905, tại Tokyo, nhiều tổ chức cách mạng Trung Quốc, trong đó có Hưng Trung Hội và Hoa Hưng Hội, đã hợp nhất lực lượng để thành lập Đồng Minh Hội.
Hưng Trung Hội đã được thành lập tại Hawaii bởi Tôn Trung Sơn, người là động lực thúc đẩy cuộc Cách mạng năm 1911, trong khi Hoa Hưng Hội do Hoàng Hưng và Chương Sĩ Chiêu lãnh đạo.
Cuộc họp tại Tokyo đã kéo dài hơn ba giờ. Nó kết thúc sau khi Tôn được bầu làm người đứng đầu tổ chức cách mạng thống nhất Trung Quốc và sau khi các nguyên tắc của hiệp hội được thông qua.
Sự kiện được tổ chức tại một ngôi nhà xây theo phong cách phương Tây, với sự tham dự của hơn 100 người, bao gồm một số người đến từ nhà Thanh. Người ta kể lại rằng trời đã mưa rất to trong suốt sự kiện.
Tokyo là địa điểm lý tưởng để nhóm người này chuẩn bị cho một cuộc cách mạng, vì nó có khoảng cách an toàn và là nơi ẩn náu khỏi sự đàn áp của triều đình nhà Thanh.
Đồng Minh Hội được thành lập ba tháng sau chiến thắng của Nhật Bản trong Trận Tsushima, còn được gọi là Trận Biển Nhật Bản. Trận hải chiến lớn này đã diễn ra vào tháng 05/1905 trong Chiến tranh Nga-Nhật.
Vào thời điểm Đồng Minh Hội được thành lập, Hội nghị Hòa bình Portsmouth đã diễn ra tại tiểu bang Maine của Mỹ, nơi Tổng thống Theodore Roosevelt trở thành trung gian hòa giải để chấm dứt chiến tranh.
Địa điểm chính xác của sự kiện thành lập Đồng Minh Hội từ lâu vẫn là một bí ẩn. Trong nhật ký của mình, Chương Sĩ Chiêu, người đang cố gắng theo đuổi một nền dân chủ nghị viện, chỉ viết rằng địa điểm là “Nhà Sakamoto,” tọa lạc tại “Reinanzaka, Akasaka-ku.” Akasaka-ku, hay Quận Akasaka, đã từng tồn tại và là một phần của Quận Minato, Tokyo ngày nay.
Nhưng mô tả của Chương hóa ra lại không chính xác. Sau này người ta mới biết vị trí thực sự của “Nhà Sakamoto” là “3, Aoi-cho, Akasaka-ku.” Đó là một ngôi nhà kiểu phương Tây nằm trong khuôn viên dinh thự của Kihachiro Okura.
Okura là người sáng lập tập đoàn gia đình Okura Zaibatsu. Ông cũng được biết đến là một thường dân đã hỗ trợ tài chính cho Tôn Trung Sơn.
Ngôi nhà mang phong cách phương Tây từng được cho một người tên là Sakamoto thuê lại. Đây là một sự thật lịch sử, do cố giáo sư Bunji Kubota, nguyên giáo sư danh dự của Đại học Phụ nữ Nhật Bản, phát hiện và xác nhận.
Năm 1962, khách sạn Okura Tokyo đã khai trương trên nền dinh thự của Okura, trước thềm Thế vận hội Tokyo hai năm sau đó. Sang năm 2019, sau bốn năm cải tạo, khách sạn sang trọng này đã mở cửa trở lại với tên gọi The Okura Tokyo.
Được sự thúc đẩy của Kubota và nhiều người khác, một tượng đài đã được dựng lên vào năm 2019 tại một góc của khách sạn Okura Tokyo để chứng minh đây là nơi khai sinh của Đồng Minh Hội. Tượng đài được đặt ở một vị trí khá dễ thấy, hướng ra đường chính.
Việc Tokyo là cái nôi của cuộc cách mạng Trung Quốc gây bất lợi cho chính quyền Tập Cận Bình, những người vốn đang muốn nhấn mạnh kỷ niệm 80 năm chiến thắng của Trung Quốc trong cuộc chiến chống Nhật như một phần quan trọng trong lịch sử của Đảng Cộng sản Trung Quốc.
Phần lớn thường dân Trung Quốc không hề hay biết rằng Tokyo chính là nơi khai sinh ra đất nước mà họ đang sinh sống ngày nay. Sự thật này không hề xuất hiện trong chương trình giáo dục, cũng chẳng được tuyên truyền rộng rãi. Vậy nên cũng dễ hiểu khi có ít người Trung Quốc đến thăm đài tưởng niệm Đồng Minh Hội.
Đồng Minh Hội đã ra đời với sự giúp đỡ của những người dân thường Nhật Bản như Toten Miyazaki, Shokichi Umeya, và chính Kihachiro Okura.
Miyazaki, người ủng hộ Tôn Trung Sơn hết mình, đã cố gắng liên lạc với Hoàng Hưng và những nhà cách mạng khác, trong khi Umeya, một nhà tiên phong trong ngành điện ảnh Nhật Bản, đã trợ giúp Tôn về mặt tài chính.
Ngày nay, có một tượng đài tưởng niệm Tôn Trung Sơn bên trong khuôn viên Đền Hakusan, thuộc Quận Bunkyo, Tokyo. Theo dòng chữ khắc trên bia, Tôn đã tự hứa với lòng mình rằng ông sẽ thực hiện thành công một cuộc cách mạng tại quê nhà.
Tôn đã đưa ra lời cam kết này vào giữa tháng 05/1910 khi đang ngồi trên một tảng đá bên trong khuôn viên đền thờ cùng Miyazaki. Theo như lời khắc trên bia mộ, thì đúng lúc đó, một thiên thạch đã xuất hiện, vẽ nên một vòng cung sáng trên bầu trời đêm.
Người ta tin rằng thiên thạch này chính là Sao chổi Halley nổi tiếng, từng xuất hiện vào năm 1910. Khi ấy, Tôn đang đang lưu trú tại tư gia của Miyazaki, ở Koishikawaharamachi, gần Đền Hakusan.
Tôn Trung Sơn và Tống Khánh Linh đã kết hôn và chung sống những ngày tân hôn tại Tokyo. Umeya cùng nhiều bạn bè khác đã hết lòng giúp đỡ cặp vợ chồng. Sau này, Tống Khánh Linh trở thành Phó Chủ tịch nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa.
Trùng hợp thay, năm nay cũng đánh dấu 100 năm ngày mất của Tôn.
Ngoài Tôn Trung Sơn và những người đồng chí cách mạng của ông, Lỗ Tấn, Chu Ân Lai, và nhiều người khác cũng đã từ Trung Quốc đại lục đến Nhật Bản vào đầu thế kỷ 20, đánh dấu làn sóng di cư đầu tiên của người Trung Quốc sang Nhật Bản.
Lỗ Tấn, một trong những nhà văn có ảnh hưởng nhất của Trung Quốc hiện đại, đã đến Sendai, tỉnh Miyagi để theo học ngành y, trong khi Chu Ân Lai, người sau này trở thành thủ tướng của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, đã học ở Tokyo khi còn trẻ.
Nhiều trong số những người Trung Quốc đến Nhật Bản vào giai đoạn cuối triều đại nhà Thanh và đầu thời kỳ Trung Hoa Dân Quốc là những trí thức lo lắng cho tương lai của đất nước. Và nhiều trong số này cũng rất giàu có.
Làn sóng di cư thứ hai của người Trung Quốc sang Nhật Bản bắt đầu vào những năm 1980, sau khi quan hệ ngoại giao giữa Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa và Nhật Bản được thiết lập.
Làn sóng này bao gồm nhiều người Trung Quốc từng làm việc trong thời gian du học tại Nhật Bản. Vào thời điểm đó, sự thịnh vượng của Nhật Bản trong “thời kỳ bong bóng” đã thu hút người dân Trung Quốc, một quốc gia vẫn còn đang phát triển.
Tuy nhiên, Trung Quốc đã sớm đạt được tốc độ tăng trưởng đáng ngạc nhiên, vượt qua Nhật Bản để trở thành nền kinh tế lớn thứ hai thế giới, sau Mỹ, vào năm 2010.
Giờ đây, 15 năm đã trôi qua, Nhật Bản đang chứng kiến làn sóng di cư thứ ba của người Trung Quốc, và đó là một làn sóng rất lớn. Người Trung Quốc đang đổ xô đến Nhật Bản định cư, mua nhà ở và bất động sản, đồng thời chuyển tài sản của họ từ Trung Quốc sang Nhật Bản.
Làn sóng mới nhất này đang được thúc đẩy bởi tình hình chính trị và kinh tế hiện tại của Trung Quốc dưới thời chính quyền Tập Cận Bình. Có thể nói đây là một cuộc di cư của những người giàu có và trí thức căm ghét những gì mà họ đang bỏ lại phía sau.
Trong lúc chính quyền Tập siết chặt chính sách đối với người dân Trung Quốc về mặt chính trị, họ cũng đang chật vật tìm cách phục hồi nền kinh tế đang chịu ảnh hưởng nặng nề sau nhiều năm thị trường bất động sản trì trệ.
Thuật ngữ “nhuận Nhật” hiện đã trở thành một cụm từ thông dụng ở Trung Quốc. Nó mô tả hiện tượng những người Trung Quốc giàu có và trí thức “chạy” sang Nhật Bản để tìm kiếm một cuộc sống và tương lai tốt đẹp hơn.
Trong tiếng Hán, “nhuận” thường có nghĩa là “lợi nhuận,” nhưng trong trường hợp này, nó lại mang nghĩa kép do cách phát âm theo hệ Bính âm, giống như từ tiếng Anh run, nghĩa là chạy. Còn chữ Nhật chỉ đơn giản có nghĩa là “Nhật Bản.”
Giới trí thức chiếm đa số trong cả làn sóng di cư đầu tiên và thứ ba của người Trung Quốc sang Nhật Bản. Trùng hợp thay, những người đến Nhật Bản hiện nay cũng có xu hướng chọn sống ở phường Bunkyo, Tokyo – nơi Tôn Trung Sơn từng sống – vì nơi đây mang lại môi trường giáo dục tốt hơn cho con cái họ.
Mười hai thập kỷ sau khi Trung Quốc Đồng Minh Hội ra đời, Nhật Bản một lần nữa lại đảm nhiệm vai trò cái nôi của mình. Nhưng lần này, Nhật Bản sẽ nuôi dưỡng điều gì?
Katsuji Nakazawa là nhà báo và biên tập viên cấp cao của Nikkei, hiện sinh sống tại Tokyo. Ông đã dành bảy năm làm phóng viên thường trú ở Trung Quốc và sau đó trở thành trưởng văn phòng Trung Quốc. Ông đã nhận Giải Nhà báo Quốc tế Vaughn-Ueda năm 2014.
