Nguồn: Mộng Toàn Thì Thượng Thuyết, 中美稀土交锋正激烈，巴铁竟成特朗普“神助攻”？中方果断反制！, Sohu, 12/10/2025.
Biên dịch: Lê Thị Thanh Loan
Trong những năm gần đây, căng thẳng thương mại giữa Trung Quốc và Mỹ không ngừng leo thang, đặc biệt là về tài nguyên đất hiếm – thứ vốn đã trở thành tâm điểm trong cuộc đối đầu giữa hai nước. Mặc dù tên gọi nghe có vẻ đơn giản, nhưng đất hiếm lại đóng vai trò rất quan trọng trong các ngành công nghiệp công nghệ cao và quân sự, từ pin điện thoại thông minh cho đến động cơ của máy bay chiến đấu đều không thể thiếu đất hiếm. Mỹ từ lâu đã phụ thuộc vào nguồn cung đất hiểm từ Trung Quốc – quốc gia kiểm soát khoảng 90% công suất tinh chế đất hiếm toàn cầu. Do đó, khi Trung Quốc hạn chế xuất khẩu đất hiếm, Mỹ đã phản ứng vô cùng gay gắt.
Đến năm 2025, vấn đề này lại một lần nữa leo thang. Sau khi lên nắm quyền, Trump đã tăng thuế nhập khẩu và Bộ Thương mại Trung Quốc lập tức trả đũa bằng cách áp đặt các biện pháp kiểm soát xuất khẩu. Tuy nhiên vào thời điểm đó, Pakistan bất ngờ xuất hiện đúng lúc và mang đến cho Trump một “món quà lớn”, giúp Mỹ tìm kiếm nguồn cung đất hiếm mới. Động thái này chẳng khác nào một “sự trợ giúp thần kỳ” dành cho Mỹ, nhưng Bộ Thương mại Trung Quốc cũng nhanh chóng thực thi các biện pháp để ổn định tình hình.
Có tổng cộng 17 nguyên tố đất hiếm, trong đó neodymium, praseodymium và dysprosium được sử dụng rộng rãi trong chế tạo nam châm vĩnh cửu – ứng dụng phổ biến trong động cơ xe điện, tua bin gió và thiết bị quân sự. Một báo cáo của Bộ Quốc phòng Mỹ chỉ ra rằng, có hơn 1.900 hệ thống vũ khí của họ phụ thuộc vào đất hiếm. Một máy bay chiến đấu F-35 cần hơn 420 kg đất hiếm, còn một tàu ngầm hạt nhân lớp Virginia cần tới 4 tấn. Mặc dù Mỹ sở hữu trữ lượng đất hiếm dồi dào, nhưng năng lực tinh chế chủ yếu vẫn nằm trong tay Trung Quốc.
Từ cuối năm 2024 cho đến đầu năm 2025, chiến tranh thương mại Mỹ-Trung bùng phát trở lại. Sau khi Trump tăng thuế, Trung Quốc đã hạn chế xuất khẩu 7 loại đất hiếm vào tháng 4. Mặc dù các hạn chế đã được nới lỏng một phần vào tháng 6, nhưng Trung Quốc yêu cầu người mua phải cung cấp bằng chứng chi tiết về mục đích sử dụng. Động thái này đã gây ra nhiều khó khăn cho các doanh nghiệp quốc phòng của Mỹ. Sự gián đoạn chuỗi cung ứng dẫn đến sự chậm trễ trong sản xuất, thậm chí thường kéo dài tới hai tháng.
Chính tại thời điểm then chốt này, Pakistan đã “chen chân” vào và nắm bắt thời cơ một cách hoàn hảo. Pakistan đang phải đối mặt với áp lực tài chính khổng lồ, với khoản nợ nước ngoài lên tới 130 tỷ USD. Tuy nhiên, nước này sở hữu nguồn tài nguyên khoáng sản phong phú, bao gồm antimon, đồng và các mỏ đất hiếm tiềm năng, đặc biệt là ở các tỉnh Balochistan và Khyber Pakhtunkhwa. Vào ngày 8/9/2025, Thủ tướng Pakistan Shehbaz Sharif và Tham mưu trưởng Lục quân Asim Munir đã ký một thỏa thuận với đại diện của Công ty Kim loại Chiến lược Mỹ (USSM) tại Islamabad.
Theo đó, phía doanh nghiệp Mỹ cam kết đầu tư 500 triệu USD để triển khai theo hai giai đoạn: Trước tiên là thăm dò khu vực khai thác và tuyển dụng công nhân địa phương để thu thập mẫu, tiếp đó là xây dựng một nhà máy tinh chế để nâng cao năng lực khai thác. Tất nhiên, thỏa thuận này không phải là một món quà miễn phí – Pakistan hy vọng thông qua việc tăng cường quan hệ với Mỹ để cân bằng ảnh hưởng với Ấn Độ, đặc biệt là trong bối cảnh Mỹ-Ấn đang bất đồng về vấn đề thuế quan và việc mua dầu từ Nga. Vào ngày 25/9, Tướng Munir thực hiện chuyến thăm Mỹ lần thứ ba và đích thân trao các mẫu đất hiếm cho Trump tại Nhà Trắng. Động thái này đã gây ra nhiều tranh cãi ở Pakistan, phe đối lập chế giễu rằng Munir chẳng khác nào một “nhân viên bán hàng”, đồng thời đặt câu hỏi về tính minh bạch của thỏa thuận. Tuy nhiên, Trump lại rất vui mừng, bởi ông luôn muốn thoát khỏi sự phụ thuộc vào Trung Quốc, và nguồn đất hiếm này vừa hay đáp ứng đúng nhu cầu của Mỹ.
Đến ngày 2/10, lô hàng đầu tiên, bao gồm antimon, tinh quặng đồng và các nguyên tố đất hiếm như neodymium và praseodymium, đã rời cảng Pasni của Pakistan để hướng đến Mỹ. Sự kiện này đánh dấu việc hợp tác giữa Pakistan và Mỹ chính thức được triển khai. Doanh nghiệp Mỹ còn có kế hoạch đầu tư 1,2 tỷ USD vào việc xây dựng một cảng nước sâu để tạo điều kiện thuận lợi cho xuất khẩu trong tương lai. Trong khi đó, quân đội Pakistan phụ trách an ninh để đảm bảo khu vực khai thác không bị ảnh hưởng bởi các cuộc xung đột bộ tộc.
Chính quyền Trump cho rằng, sự hợp tác này sẽ giúp đa dạng hóa chuỗi cung ứng của Mỹ. Mặc dù các mỏ khoáng sản của Pakistan vẫn cần được khai thác thêm, nhưng chúng có tiềm năng rất lớn. Các mẫu đầu tiên đã vượt qua khâu kiểm định và đang được đưa vào thử nghiệm trong ngành công nghiệp quốc phòng Mỹ. Tuy nhiên, thị trường toàn cầu đã phản ứng rất nhanh chóng – giá đất hiếm biến động mạnh và các nhà đầu tư dõi theo từng biến động của thị trường một cách chặt chẽ. Mặc dù nền kinh tế Pakistan nhờ đó mà giải tỏa được phần nào áp lực, nhưng rủi ro khi phụ thuộc vào đầu tư nước ngoài cũng gia tăng. Trong khi đó, Ấn Độ đã tăng cường giám sát biên giới với Pakistan và bày tỏ sự không hài lòng về mặt ngoại giao. Lãnh đạo phe đối lập Pakistan Imran Khan thì yêu cầu công khai chi tiết thỏa thuận, cho rằng đây là một giao dịch bí mật có thể gây tổn hại đến lợi ích quốc gia.
Cùng lúc đó, Trung Quốc cũng không khoanh tay đứng nhìn. Vào ngày 9/10, Bộ Thương mại Trung Quốc công bố hai thông báo quan trọng, qua đó thắt chặt kiểm soát đối với việc xuất khẩu công nghệ đất hiếm. Các quy định này bao gồm khai thác, luyện kim, tinh luyện kim loại, sản xuất vật liệu từ tính và tái chế đất hiếm, yêu cầu mọi hoạt động xuất khẩu phải có giấy phép và cấm chuyển giao các công nghệ này cho mục đích quân sự hoặc khủng bố. Các thông báo trên làm Trump đau đầu, bởi ông muốn dựa vào Pakistan để thay thế Trung Quốc, nhưng công nghệ tinh chế đất hiếm vẫn nằm trong tay Trung Quốc. Mặc dù doanh nghiệp Mỹ đã đầu tư vào việc thăm dò và khai thác mỏ tại Pakistan, nhưng quá trình tinh chế đất hiếm vẫn đòi hỏi thiết bị và công nghệ của Trung Quốc. Sau khi các thông báo trên có hiệu lực, một số hợp đồng đã bị đình chỉ và chuỗi cung ứng toàn cầu cũng bắt đầu điều chỉnh. Các doanh nghiệp khai khoáng ở các quốc gia như Úc bắt đầu hoạt động mạnh hơn, nhưng trong ngắn hạn vẫn không thể lấp đầy khoảng trống. Tiến độ khai thác ở Pakistan chậm lại, tuy công nhân khai thác có được việc làm, nhưng rủi ro địa chính trị cũng gia tăng.
Chính quyền Trump luôn nỗ lực thúc đẩy việc hồi hương sản xuất, nhưng sự phụ thuộc vào đất hiếm không thể giải quyết trong ngắn hạn. Trung Quốc hiện kiểm soát hơn 90% công suất tinh chế đất hiếm toàn cầu và đã tiến hành bảo vệ lợi thế công nghệ của mình thông qua các biện pháp kiểm soát xuất khẩu. Tận dụng cơ hội này, Pakistan đã củng cố quan hệ với Mỹ và phần nào giảm bớt được áp lực nợ nần, nhưng các quyết sách do quân đội chỉ đạo cũng gây ra nhiều tranh cãi trong nước. Trên mạng xã hội, Trump ca ngợi Pakistan như một đối tác quan trọng, nhưng các báo cáo nội bộ của chính phủ Mỹ thừa nhận rằng việc đa dạng hóa chuỗi cung ứng vẫn cần thêm thời gian. Cục diện thị trường đất hiếm toàn cầu đang trên đà chuyển dịch. Chiến lược xuất khẩu của Trung Quốc đã chuyển từ việc bán khoáng sản thô sang kiểm soát chặt chẽ công nghệ, thể hiện quyền tự chủ của Trung Quốc trong lĩnh vực này.
Cuộc cạnh tranh đất hiếm này mang đến cho chúng ta một bài học: Phải nắm được các nguồn tài nguyên cốt lõi trong tay mình. Mặc dù Trump đã cố gắng phá vỡ thế bế tắc thông qua Pakistan, nhưng các quy định mà Bộ Thương mại Trung Quốc đưa ra đã làm gián đoạn kế hoạch đó. Cục diện sẽ phát triển ra sao trong tương lai? Mỹ có thể đẩy mạnh khai thác mỏ trong nước, với các gói hỗ trợ từ Quốc hội. Mặt khác, Trung Quốc sẽ duy trì sự ổn định thị phần của mình thông qua các biện pháp kiểm soát công nghệ và việc thẩm định kỹ từng trường hợp xuất khẩu cụ thể. Pakistan vẫn tiếp tục khai thác khoáng sản, nhưng việc tiếp cận công nghệ tiên tiến sẽ ngày càng trở nên khó khăn. Chuỗi cung ứng toàn cầu đang được tái định hình, và những quốc gia nào đi trước một bước sẽ được hưởng lợi. Và trong cuộc chơi này sẽ không có người chiến thắng rõ ràng, duy chỉ có hợp tác mới là giải pháp lâu dài. Nhưng trước mắt, các bên vẫn phải tiếp tục tham gia vào một cuộc đấu của cả trí và dũng.
