Nguồn: Sofia Triana và Daniel Byman, “A Smuggled Pathogen Raises Specter of Chinese Agroterrorism,” Foreign Policy, 11/06/2025
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Cục Điều tra Liên bang (FBI) cho biết các nhà khoa học Trung Quốc có thể đã nhắm vào nguồn cung lương thực của Mỹ.
Đầu tháng này, Bộ Tư pháp Mỹ đã công bố cáo buộc đối với Giản Vân Thanh (Yunqing Jian) và Lưu Tôn Dũng (Zunyong Liu), hai nhà khoa học Trung Quốc bị cáo buộc tuồn lậu một mầm bệnh thực vật vào Mỹ. Giản, một nhà nghiên cứu tại Đại học Michigan, bị cáo buộc đã cấu kết với bạn trai là Lưu, để lén đưa nấm Fusarium graminearum qua Sân bay Detroit Metropolitan vào tháng 7 năm ngoái. Loại nấm này là nguyên nhân phổ biến nhất gây bệnh bạc lá Fusarium (FHB), một bệnh gây hại nghiêm trọng cho các loại cây ngũ cốc như lúa mì, lúa mạch, lúa gạo, và yến mạch.
Khi công bố vụ bắt giữ trên nền tảng mạng xã hội X, Giám đốc FBI Kash Patel đã cảnh báo rằng vụ án này là “lời nhắc nhở nghiêm túc rằng Đảng Cộng sản Trung Quốc đang miệt mài làm việc ngày đêm… để xâm nhập vào các tổ chức của Mỹ và nhắm vào nguồn cung lương thực của chúng ta.”
Lưu Tôn Dũng đang nghiên cứu Fusarium graminearum tại Đại học Chiết Giang ở Trung Quốc. Khi anh ta đến Detroit từ Thượng Hải, các quan chức của Cơ quan Hải quan và Biên phòng Mỹ (CBP) đã phát hiện bốn túi nhựa chứa vật liệu sinh học và một mảnh giấy lọc có vẽ một loạt các vòng tròn trên đó. Ban đầu, Lưu khai rằng các vật liệu này đã bị người khác bỏ vào túi của mình, nhưng sau đó thừa nhận rằng chúng chứa các chủng Fusarium graminearum khác nhau, mà anh ta đã lên kế hoạch nghiên cứu tại phòng thí nghiệm của Đại học Michigan nơi Giản Vân Thanh làm việc. Theo cáo trạng hình sự, Lưu đã cố tình giấu các vật liệu này vì anh ta biết rõ có những hạn chế đối với việc nhập khẩu chúng.
FBI đã cáo buộc Giản và Lưu tuồn lậu “một vũ khí khủng bố nông nghiệp tiềm tàng” và lập luận rằng hành động của họ gây ra “mối đe dọa ngay lập tức đối với an toàn công cộng.” Ít nhất cũng có thể khẳng định rằng hai người này đã cố tình phớt lờ các hạn chế về nhập khẩu vật liệu sinh học – những hạn chế được đặt ra nhằm bảo vệ sức khỏe cộng đồng và tài nguyên thiên nhiên bằng cách ngăn chặn các bệnh từ động vật ngoại lai và các loài xâm lấn xâm nhập vào Mỹ.
Tuy nhiên, vẫn chưa rõ liệu Fusarium graminearum có thể được sử dụng như một vũ khí chống lại ngành nông nghiệp Mỹ hay không. Một số chuyên gia đã đặt câu hỏi liệu Fusarium graminearum có thực sự cấu thành một mối đe dọa an ninh quốc gia hay không. Họ chỉ ra thực tế là loại nấm này đã có mặt ở Mỹ trong ít nhất 125 năm qua và không nằm trong bất kỳ danh sách theo dõi mầm bệnh thực vật nào. Nhưng vẫn cần phải có giấy phép thích hợp để đưa loại nấm này vào Mỹ, và Lưu dường như cũng biết rằng anh ta đã không thực hiện các bước cần thiết. Giản và Lưu hiện bị buộc tội âm mưu, tuồn lậu hàng hóa, khai báo gian dối, và gian lận thị thực.
Dù chưa có bằng chứng cụ thể, nhưng gợi ý của FBI rằng Giản Vân Thanh và Lưu Tôn Dũng có thể là một phần trong âm mưu do nhà nước Trung Quốc tài trợ để lây nhiễm nấm cho các cây trồng của Mỹ không phải là điều quá xa vời. Thật vậy, mối đe dọa từ khủng bố sinh học đã có từ thế kỷ 6 trước Công nguyên, khi người Assyria được cho là đã đầu độc giếng nước của kẻ thù bằng một loại nấm tấn công cây lúa mạch đen.
Dù hầu hết những kẻ khủng bố đều tránh vũ khí sinh học, nhưng vẫn có những ngoại lệ gần đây đối với quy tắc này. Tại Oregon vào năm 1984, một giáo phái tôn giáo đã cố tình làm các quầy salad nhà hàng bị nhiễm khuẩn salmonella nhằm tác động đến kết quả của một cuộc bầu cử địa phương. Giáo phái Ngày Tận thế Aum Shinrikyo của Nhật Bản thì cố gắng phun chất độc botulinum dạng khí dung khắp Tokyo vào thập niên 1990, dù những nỗ lực của nhóm này đã thất bại. Sau vụ ngày 11/9, nỗi sợ về một làn sóng tấn công thứ hai đã bị khơi dậy sau các vụ tấn công bằng bệnh than đáng sợ xảy ra chỉ vài tuần sau khi Trung tâm Thương mại Thế giới sụp đổ, dù cuối cùng chúng được chứng minh là không liên quan.
Khủng bố nông nghiệp là một nhánh của khủng bố sinh học, được định nghĩa là một cuộc tấn công có chủ ý nhắm vào cây trồng và vật nuôi. Nó ít được chú ý hơn so với các hình thức khủng bố khác, dù đã có những lo ngại từ lâu về tính dễ bị tổn thương của hệ thống nông nghiệp Mỹ. Theo FBI, khi lực lượng Mỹ tràn vào các khu ẩn náu của al Qaeda ở miền đông Afghanistan hồi năm 2002, họ đã tìm thấy các tài liệu nông nghiệp của Mỹ và các hướng dẫn của al Qaeda về việc nhắm mục tiêu vào nông nghiệp.
Dù al Qaeda có thể có ý định thực hiện một cuộc tấn công vào ngành nông nghiệp hoặc chăn nuôi của Mỹ tại một thời điểm nào đó, nhưng kiểu tấn công này sẽ là một sự thay đổi đáng kể so với cách tiếp cận thông thường của nhóm này, vốn nhấn mạnh vào khủng bố quy mô lớn, gây nhiều thương vong.
Mặt khác, đối với Trung Quốc, một cuộc tấn công khủng bố nông nghiệp phù hợp hơn với bộ công cụ chiến thuật vùng xám mà Bắc Kinh đang sử dụng ngày một nhiều để đạt được các mục tiêu địa chính trị của mình. Các tin tặc được nhà nước Trung Quốc hậu thuẫn thường xuyên nhắm vào các ngành công nghiệp, cơ quan chính phủ, và công ty tư nhân của Mỹ để đánh cắp thông tin mật, tài liệu sở hữu trí tuệ, và trong một trường hợp, là cả quỹ cứu trợ COVID-19.
Chính phủ Mỹ cũng báo cáo rằng công dân Trung Quốc đã tiếp cận các căn cứ quân sự và các địa điểm nhạy cảm khác tới 100 lần trong những năm gần đây. Các quan chức Mỹ mô tả những sự cố này là một hình thức gián điệp, lưu ý rằng các cuộc xâm nhập dường như được thiết kế để kiểm tra an ninh tại các căn cứ quân sự và các địa điểm nhạy cảm khác. Trên khắp Châu Á, các hoạt động vùng xám do công dân Trung Quốc thực hiện bao gồm cố ý cắt cáp ngầm của Đài Loan, xâm phạm không phận Nhật Bản, và tấn công hệ thống của một công ty viễn thông Châu Á.
Không có hành động thù địch nào trong số này liên quan đến khủng bố nông nghiệp, và một cuộc tấn công thành công vào ngành ngũ cốc của Mỹ sẽ là một bước chuyển đổi hoàn toàn so với các cuộc tấn công phá hoại và xâm nhập điển hình của Trung Quốc, đồng thời đại diện cho một sự leo thang đáng kể. Một cuộc tấn công như vậy có thể gây ra những tác động tàn khốc đến nông nghiệp Mỹ. Bệnh FHB làm giảm năng suất cây trồng và gây ra tổn thất về chất lượng, khiến ngành nông nghiệp thiệt hại hơn 2,5 tỷ USD chỉ từ năm 1998 đến năm 2000. Ngũ cốc bị nhiễm bệnh khó bán, khó xuất khẩu, và khó chế biến hơn, và chúng có thể chứa nhiều loại độc tố nấm mốc khiến chúng không phù hợp để làm thực phẩm hoặc thức ăn chăn nuôi. Hiện vẫn chưa có sẵn các giống cây trồng kháng Fusarium graminearum mạnh, và thuốc diệt nấm có giá quá cao đối với nông dân và cũng tương đối không hiệu quả.
Xét đến chu kỳ thu hoạch ngũ cốc kéo dài và các điều kiện thời tiết cụ thể cần thiết để FHB lây lan nhanh chóng, các dấu hiệu của một đợt bùng phát có chủ ý sẽ không xuất hiện từ sớm, và có khả năng không thể phân biệt chúng với một đợt bùng phát tự nhiên. Dù bất thường, kiểu tấn công này vẫn bao gồm một số đặc điểm mà Trung Quốc tìm kiếm trong một cuộc tấn công vùng xám: chi phí tương đối thấp, gây tổn hại lớn, và có thể phủ nhận được.
Các cáo buộc chống lại Giản Vân Thanh và Lưu Tôn Dũng đã diễn ra vào thời điểm căng thẳng trong quan hệ Mỹ-Trung. Lời lẽ của cả hai bên thường mang tính thù địch, và thuế quan cùng các biện pháp trừng phạt thương mại khác của Mỹ – cũng như phản ứng đáp trả của Trung Quốc – đã làm gián đoạn quan hệ kinh tế vốn từng rất gần gũi. Căng thẳng giữa hai nước càng trở nên trầm trọng hơn sau khi Tổng thống Mỹ Donald Trump trấn áp các sinh viên Trung Quốc đang du học tại Mỹ.
Cũng có khả năng cuộc điều tra này là một phần trong nỗ lực lớn hơn của chính quyền Trump nhằm chứng minh rằng họ có thể cứng rắn với Trung Quốc. Tuy nhiên, một số thông tin nhất định của vụ án cho thấy những lo ngại xoay quanh hành động của Giản và Lưu có thể là có cơ sở. Cả hai nhà khoa học đều là các nhà nghiên cứu mầm bệnh thực vật hợp pháp, và từng là đồng tác giả của nhiều bài báo khoa học về Fusarium graminearum.
Tuy nhiên, vụ việc xảy ra vào tháng 7 năm ngoái không phải là lần đầu tiên cặp đôi này cố gắng tuồn lậu vật liệu sinh học vào Mỹ. Cáo trạng hình sự được đệ trình vào tuần trước có đề cập đến một cuộc trò chuyện qua tin nhắn trước đó giữa Giản và Lưu, trong đó họ được cho là đã tranh luận về cách tuồn lậu hạt giống qua sân bay San Francisco.
Trong một trường hợp khác được nêu chi tiết trong cáo trạng hình sự, Giản đã yêu cầu một cá nhân tên là Hạ Thần (Xia Chen) gửi cho cô các plasmid Fusarium graminearum trên giấy lọc – theo cùng một phương pháp mà Lưu đã sử dụng để tuồn lậu các mẫu vật của mình vào Detroit. Hạ bị cáo buộc đã giấu các plasmid trong một cuốn sách thống kê sinh học và gửi nó cho Giản, dù gói hàng này đã bị CBP chặn và các mẫu vật đã bị tiêu hủy.
Bất chấp những hành vi đáng ngờ này, vẫn còn quá sớm để biết liệu những nỗ lực tuồn lậu này có phải là sự chuẩn bị cho một cuộc tấn công khủng bố nông nghiệp tiềm tàng, hay chỉ đơn thuần là hai nhà khoa học lập dị đang tìm cách phá vỡ các quy tắc để tránh việc xin giấy phép tốn kém và thủ tục hành chính mất thời gian. Nhưng vẫn đáng để cân nhắc đến hậu quả của một cuộc tấn công khủng bố nông nghiệp và những rủi ro mà nó sẽ gây ra cho Mỹ.
Phần lớn nỗ lực của Mỹ nhằm chống lại các hoạt động phá hoại và gián điệp của Trung Quốc hiện tập trung vào việc ngăn chặn các nhà khoa học và học giả lấy cắp tài sản trí tuệ và thông tin nhạy cảm, nhưng họ ít chú trọng hơn vào việc cố gắng ngăn chặn kẻ xấu đưa các vật liệu nhạy cảm vào đất nước. Cuộc tấn công bằng máy bay không người lái của Ukraine vào sâu trong lãnh thổ Nga gần đây đã cho thấy loại thiệt hại có thể xảy ra cho một quốc gia khi các cơ sở trong nước của họ dễ bị tổn thương.
Để ngăn chặn khủng bố nông nghiệp, Mỹ nên đầu tư nhiều hơn, chứ không phải ít hơn, vào việc nghiên cứu các mầm bệnh gây bệnh cho cây trồng và vật nuôi. Ngoài vấn đề khủng bố, những bệnh này đang gây ra thiệt hại mùa màng toàn cầu khoảng 100 tỷ đến 200 tỷ USD mỗi năm. Một phần của nghiên cứu này cũng nên tập trung vào các kỹ thuật pháp y giúp xác định nguồn lây nhiễm bệnh và, trong phạm vi có thể, cần xác định xem liệu có các đặc điểm có thể liên kết nó với các thế lực nước ngoài hay không.
Tương tự, những nỗ lực được tăng cường nhằm đảm bảo an toàn nguồn cung lương thực là tối quan trọng đối với sức khỏe cộng đồng cũng như an ninh quốc gia. Tình báo nên tập trung vào khả năng vũ khí hóa mầm bệnh, bao gồm cả những loại còn tệ hơn nhiều so với Fusarium graminearum.
Nói rộng hơn, Mỹ cần theo dõi, công khai thông tin, và điều phối một phản ứng chung cùng các đồng minh đối với nhiều hoạt động vùng xám khác nhau của Trung Quốc, đặc biệt là ở nước ngoài. Có lẽ cuộc điều tra sâu hơn sẽ tiết lộ rằng nỗ lực tuồn lậu nấm này không liên quan gì đến chính phủ Trung Quốc. Nhưng có thể thấy rõ từ các sự cố khác trên khắp thế giới rằng Trung Quốc đang triển khai một chiến dịch vùng xám để thăm dò điểm yếu của Mỹ và đồng minh, gây thiệt hại kinh tế lớn, đồng thời âm thầm báo hiệu rằng họ có thể và sẽ trừng phạt kẻ thù của mình.
Sofia Triana là điều phối viên chương trình Chiến tranh, Các Mối đe dọa Bất thường, và Khủng bố tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế.
Daniel Byman là nghiên cứu viên cấp cao tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế và là giáo sư tại Trường Ngoại giao của Đại học Georgetown. Cuốn sách mới nhất của ông là “Spreading Hate: The Global Rise of White Supremacist Terrorism.”
