Nguồn: Katsuji Nakazawa, “How Sanae Takaichi can thaw Japan’s relations with China,” Nikkei Asia, 27/11/2025
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Nữ thủ tướng có thể học hỏi từ Shinzo Abe, cố vấn của bà.
Quan hệ Tokyo-Bắc Kinh đang xấu đi khi Trung Quốc gia tăng chỉ trích Thủ tướng Nhật Bản Sanae Takaichi sau phát biểu gần đây của bà về tình hình Đài Loan.
Ngoài việc trực tiếp chỉ trích Takaichi, chính quyền của Chủ tịch Tập Cận Bình còn huy động tất cả các cơ quan truyền thông chính thức của Trung Quốc để thực hiện một loạt công kích cá nhân nhắm vào bà.
Vào ngày 07/11, Takaichi phát biểu trước Quốc hội Nhật Bản rằng một cuộc tấn công tiềm tàng của Trung Quốc vào Đài Loan có thể tạo ra “tình huống đe dọa sự sống còn” cho phép Nhật Bản kích hoạt quyền phòng vệ tập thể.
Nhưng tranh cãi ngoại giao đang âm ỉ đã có bước ngoặt vào đêm thứ Hai 24/11, khi Tập và Tổng thống Mỹ Donald Trump điện đàm, thảo luận về nhiều vấn đề.
Theo thông báo của Bộ Ngoại giao Trung Quốc, Tập đã “vạch ra lập trường nguyên tắc của Trung Quốc về vấn đề Đài Loan” và “nhấn mạnh rằng việc Đài Loan trở về Trung Quốc là một phần không thể thiếu của trật tự quốc tế thời hậu chiến.”
Phát biểu của Tập nhằm cảnh báo Mỹ, cũng như đồng minh Nhật Bản, không nên can thiệp vào vấn đề Đài Loan. Thực chất, Tập đang chế giễu Takaichi.
Theo thông báo của Trung Quốc, Trump đã nói với Tập rằng: “Mỹ hiểu tầm quan trọng của vấn đề Đài Loan đối với Trung Quốc.” Nhưng Trump không hề đề cập đến Đài Loan trong bài đăng tiếp theo trên Truth Social về cuộc gọi mà ông mô tả là “rất tốt” với Tập.
Cuộc gọi này diễn ra khoảng một tháng sau cuộc gặp giữa Trump và Tập tại Busan, Hàn Quốc, bên lề hội nghị thượng đỉnh Hợp tác Kinh tế Châu Á-Thái Bình Dương (APEC) ở Gyeongju gần đó, và hai bên đã nhất trí hạ nhiệt cuộc chiến thương mại. Kể từ đó đến nay, Trump đã ưu tiên các quan hệ thương mại song phương vốn mong manh và tránh công khai chỉ trích Trung Quốc về cuộc đối đầu hiện tại với Nhật Bản.
Tuy nhiên, hoạt động ngoại giao vẫn đang diễn ra giữa Nhật Bản, Mỹ, và Trung Quốc.
Cụ thể, Trump đã gọi điện cho Takaichi hôm thứ Ba 25/11 để thảo luận về quan hệ với Trung Quốc. Trong cuộc trò chuyện kéo dài khoảng 25 phút này, Trump đã tóm tắt lại cuộc thảo luận của ông với Tập ngày hôm trước.
Sau khi nói chuyện với Trump, Takaichi nói với các phóng viên rằng “Chúng tôi tái khẳng định sự hợp tác chặt chẽ giữa Nhật Bản và Mỹ.” Tuy nhiên, bà từ chối cung cấp chi tiết nội dung thảo luận về cuộc đối đầu Nhật-Trung hoặc vấn đề Đài Loan.
Takaichi cũng từ chối rút lại phát biểu của mình trước Quốc hội theo yêu cầu của một số nhà lập pháp Nhật Bản, cũng như của phía Trung Quốc, nói rằng phát biểu đó không đi chệch khỏi lập trường hiện tại của chính phủ Nhật Bản về Đài Loan.
Nhưng bà cũng khẳng định rằng từ nay về sau bà sẽ không bình luận cụ thể về “những tình huống đe dọa đến sự sống còn.”
Bắc Kinh vẫn không ngừng chỉ trích Takaichi và yêu cầu bà rút lại những gì họ gọi là phát biểu “sai trái” và “nghiêm trọng” về Đài Loan.
Takaichi và Thủ tướng Trung Quốc Lý Cường đã cùng tham dự hội nghị thượng đỉnh G20 của các nền kinh tế lớn và đang phát triển tại Johannesburg, Nam Phi vào thứ Bảy và Chủ Nhật ngày 22-23/11, nhưng hai người không gặp nhau, dù chỉ là thoáng qua.
Thật ra, Lý không có thẩm quyền giám sát các chính sách đối ngoại quan trọng dù ông là người đứng thứ hai trong hệ thống phân cấp của Đảng Cộng sản Trung Quốc. Tập, người đồng thời giữ chức Tổng Bí thư, mới là người ra quyết định cuối cùng, với sự hỗ trợ của nhà ngoại giao hàng đầu Trung Quốc, Vương Nghị, một thành viên của Bộ Chính trị đầy quyền lực.
Sử dụng lời lẽ gay gắt chống lại Takaichi, Vương tuyên bố trước truyền thông Trung Quốc vào Chủ Nhật rằng Nhật Bản đã “vượt qua lằn ranh đỏ” với phát biểu về Đài Loan của bà và Trung Quốc “phải kiên quyết đáp trả.”
Gần một tháng trước, vào ngày 31/10, Vương đã ngồi cạnh Tập trong cuộc gặp giữa nhà lãnh đạo Trung Quốc và Takaichi tại Gyeongju. Vị ngoại trưởng chính là người sắp xếp cuộc gặp.
Trong mắt người Trung Quốc, Tập đã mất mặt sau hội nghị thượng đỉnh với Takaichi.
Điều này giúp giải thích tại sao Vương vẫn duy trì lập trường cứng rắn với Nhật Bản: Vì ông là người sắp xếp cuộc gặp khiến Tập mất mặt, nên ông có thể phải chịu trách nhiệm.
Sẽ cần một khoảng thời gian nhất định để xoa dịu căng thẳng âm ỉ giữa Nhật Bản và Trung Quốc, và người Nhật phải dành thời gian này để tìm hiểu kỹ lưỡng cách thức giao tiếp với bộ đôi Tập-Vương.
Khi thượng đỉnh APEC ở Gyeongju kết thúc, Tập tuyên bố rằng Thâm Quyến, tỉnh Quảng Đông, sẽ đăng cai kỳ thượng đỉnh APEC tiếp theo sau một năm nữa.
Trong khi đó, Takaichi có thể cố gắng noi gương thành công của cố Thủ tướng Shinzo Abe, cố vấn chính trị của bà, người đã tìm ra cách cải thiện quan hệ căng thẳng với Trung Quốc.
Quay trở lại tháng 09/2012, chính phủ Nhật Bản của Thủ tướng Yoshihiko Noda thuộc Đảng Dân chủ Nhật Bản (hiện không còn tồn tại) đã quyết định đặt Quần đảo Senkaku, một phần của tỉnh Okinawa, dưới sự kiểm soát của nhà nước.
Để phản đối việc Nhật Bản quốc hữu hóa các đảo nhỏ ở Biển Hoa Đông, mà Trung Quốc tuyên bố chủ quyền và gọi là Quần đảo Điếu Ngư, các cuộc biểu tình chống Nhật Bản đã diễn ra rầm rộ trên khắp Trung Quốc.
Sang tháng 12/2012, Abe lên đảm nhiệm chức vụ thủ tướng lần thứ hai, sau khi Đảng Dân chủ Tự do của ông đánh bại Đảng Dân chủ Nhật Bản của Noda trong kỳ bầu cử cấp quốc gia.
Quan hệ Nhật-Trung càng trở nên căng thẳng hơn sau chuyến thăm của Abe tới Đền Yasukuni ở Tokyo vào tháng 12/2013. Trung Quốc xem đền thờ Thần đạo này là biểu tượng cho chủ nghĩa quân phiệt thời chiến của Nhật Bản.
Tuy nhiên, vào tháng 11/2014, Abe đã đến Bắc Kinh tham dự thượng đỉnh APEC và hội đàm với Tập tại đó. Đó là lần đầu tiên các nhà lãnh đạo Nhật Bản và Trung Quốc hội đàm với nhau sau hai năm rưỡi, và 11 tháng sau chuyến thăm đền gây tranh cãi của Abe.
Dù vẻ mặt buồn bã của Tập khi chụp ảnh cùng Abe, người cũng u ám chẳng kém, đã thu hút sự chú ý, nhưng hội nghị thượng đỉnh đầu tiên giữa hai bên cũng là khoảnh khắc tan băng được mong đợi từ lâu trong quan hệ.
Cựu Thủ tướng Nhật Bản Yasuo Fukuda là người đứng sau thúc đẩy cuộc gặp này. Fukuda là cấp trên của Abe trong cùng một phe trong Đảng Dân chủ Tự do.
Trước đó, Fukuda đã nhận được phản ứng tích cực từ Trung Quốc trong chuyến thăm bí mật tới Bắc Kinh vào tháng 06/2014 và sau đó đã thuyết phục Abe không bỏ lỡ cơ hội tốt như vậy.
Ngày 28/07 năm đó, Fukuda lại đến thăm Bắc Kinh, mang theo thông điệp từ Abe và bí mật gặp mặt Tập.
Fukuda nhấn mạnh với Tập về vai trò quan trọng của đối thoại giữa các nhà lãnh đạo Trung Quốc và Nhật Bản trong việc quản lý khủng hoảng, đồng thời cho biết hai bên “không thể trông chờ Mỹ” đóng vai trò trung gian.
Fukuda tập trung vào việc thiết lập các cơ chế quản lý khủng hoảng ở Biển Hoa Đông, bao gồm cả khu vực xung quanh Quần đảo Senkaku. Điều này đã trở thành trụ cột của “thỏa thuận bốn điểm” sau đó giữa hai nước.
Tập đã gật đầu đồng ý với đề xuất của Fukuda và tin rằng Abe chân thành. Chủ tịch Trung Quốc sau đó nói rằng “Tôi hoàn toàn hiểu” tầm quan trọng của cuộc đối thoại như vậy.
Trong số các quan chức cấp cao của Trung Quốc có mặt tại cuộc họp ngày hôm đó có Dương Khiết Trì, khi đó là Ủy viên Quốc vụ Phụ trách Ngoại giao, và Vương Nghị, khi đó cũng đang giữ chức Ngoại trưởng.
Shotaro Yachi, phụ tá thân cận của Abe và là Cục trưởng Cục An ninh Quốc gia, cũng có mặt. Sau cuộc gặp giữa Tập và Fukuda, hai nước đã xúc tiến sắp xếp hội nghị thượng đỉnh Tập-Abe thông qua Dương và Yachi.
Ngày 29/07/2014 – một ngày sau cuộc gặp Tập-Fukuda – chính quyền Tập tuyên bố sẽ điều tra Chu Vĩnh Khang, cựu Ủy viên Thường vụ Bộ Chính trị, cơ quan ra quyết định hàng đầu của đảng. Đây là một phần trong chiến dịch chống tham nhũng mà Tập phát động nhằm loại bỏ các đối thủ chính trị.
Chu từng đóng vai trò quan trọng sau hậu trường trong các cuộc biểu tình chống Nhật vào tháng 09/2012, giám sát việc huy động nhân sự cho một số cuộc biểu tình được tổ chức theo sáng kiến của chính quyền Trung Quốc.
Chu có ảnh hưởng rất lớn bởi ông kiểm soát bộ máy an ninh nội bộ của Trung Quốc, bao gồm Bộ An ninh Quốc gia, một cơ quan tình báo, cũng như hệ thống tư pháp và công an của nước này.
Một nguồn tin thân cận với quan hệ song phương cho biết: “Tập, người củng cố quyền lực thông qua chiến dịch chống tham nhũng, rõ ràng đã ra lệnh cho các quan chức Trung Quốc cải thiện quan hệ với Nhật Bản sau cuộc gặp với Fukuda.”
Nguồn tin cho biết, vào thời điểm này, cuộc gặp giữa Tập và Abe đã chắc chắn được tổ chức trong khuôn khổ hội nghị thượng đỉnh APEC tại Bắc Kinh.
Với tư cách là chủ nhà của Thượng đỉnh APEC 2026 tại Thâm Quyến, Tập sẽ không còn lựa chọn nào khác ngoài việc mời Takaichi. Điều này sẽ mang đến cho bà cơ hội tốt để tiếp bước Abe và nỗ lực hàn gắn quan hệ song phương đang căng thẳng.
Tuy nhiên, nếu muốn đi theo con đường này, trước tiên Tokyo phải tìm được một quan chức giàu kinh nghiệm, người có thể làm cầu nối giữa Nhật Bản và Trung Quốc để sắp xếp bất kỳ cuộc gặp nào giữa Tập và Takaichi. Nhưng rất khó để làm được điều đó.
Dù Abe không ghét việc bị gọi là “diều hâu,” nhưng phong cách ngoại giao của ông vẫn có những khía cạnh thực tế và thiết thực.
Ngay sau khi nhậm chức lần đầu tiên vào năm 2006, Abe đã chọn Trung Quốc và Hàn Quốc là điểm đến cho chuyến công du nước ngoài đầu tiên của mình, dù khi đó Nhật Bản đang phải đối mặt với một số vấn đề tồn đọng với mỗi quốc gia.
Chỉ có một nhà lãnh đạo Nhật Bản diều hâu có ảnh hưởng lớn và có khả năng thuyết phục các lực lượng bảo thủ trong nước mới có thể đủ sức xích lại gần Trung Quốc. Điều này vẫn đúng cho đến ngày nay.
Trong bài đăng trên Truth Social về cuộc gọi với Tập vào thứ Hai ngày 24/11, Trump cho biết ông đã chấp nhận lời mời của Tập để đến thăm Trung Quốc vào tháng 04/2026 và rằng Chủ tịch Trung Quốc sẽ có chuyến thăm cấp nhà nước tới Mỹ vào cuối năm đó.
Trump nói thêm rằng “Chúng tôi đã nhất trí rằng điều quan trọng là chúng tôi phải thường xuyên liên lạc, và tôi rất mong muốn được thực hiện điều đó.”
Quan hệ Mỹ-Trung cũng dao động chẳng kém gì quan hệ Nhật-Trung. Takaichi phải hết sức chú ý đến mọi trao đổi giữa Trump và Tập. Đồng thời, bà nên tìm cách đến thăm Mỹ càng sớm càng tốt để tận dụng tối đa quan hệ với Trump, như Abe đã làm.
Takaichi cũng sẽ phải thực hiện các biện pháp cần thiết để ngăn chặn quan hệ Nhật-Mỹ xấu đi trong lúc các chuyến thăm lẫn nhau theo kế hoạch của các nhà lãnh đạo Mỹ và Trung Quốc diễn ra vào năm tới.
Mong muốn của mọi người là căng thẳng Nhật-Trung sẽ được xoa dịu trước cả khi hội nghị thượng đỉnh APEC diễn ra ở Thâm Quyến vào tháng 11 tới. Tuy nhiên, tình hình vẫn còn bấp bênh, và các bên cần phải hành động thận trọng nếu muốn tìm được tiếng nói chung.
Katsuji Nakazawa là nhà báo và biên tập viên cấp cao của Nikkei, hiện sinh sống tại Tokyo. Ông đã dành bảy năm làm phóng viên thường trú ở Trung Quốc và sau đó trở thành trưởng văn phòng Trung Quốc. Ông đã nhận Giải Nhà báo Quốc tế Vaughn-Ueda năm 2014.
