Nguồn: “America still leads in technology, but China is catching up fast”, The Economist, 16/05/2019.
Biên dịch: Phan Nguyên
4. Mỹ vẫn dẫn đầu về công nghệ, nhưng Trung Quốc đang bắt kịp nhanh
Một điều hiếm gặp đã xảy ra tại một khu công nghiệp gần Washington, DC, vào tháng 11 năm ngoái. Dự án mở rộng trị giá 3 tỷ đô la của một nhà máy thiết bị bán dẫn thuộc sở hữu của Micron Technologies, nhà sản xuất chip nhớ tiên tiến, có trụ sở tại Idaho, bắt đầu tiến hành xây dựng. “Mấy năm trước, nếu mở rộng nhà máy kiểu như vậy sẽ có người nói rằng nó sẽ sớm được chuyển đến Trung Quốc, phải không?”, James Mulvenon, một chuyên gia về chính sách và gián điệp không gian mạng của Trung Quốc, nói.
Nhưng bây giờ thì khác. Thay vào đó, nhà máy của Micron cho thấy viễn cảnh tương lai. Niềm tin vào Trung Quốc đã sụp đổ trong giới quan chức chính phủ cũng như lãnh đạo doanh nghiệp Mỹ, và một sự đồng thuận đã tăng lên cho rằng các công ty Trung Quốc đã thu hẹp khoảng cách công nghệ với các đối thủ phương Tây một cách không đàng hoàng và bằng các biện pháp bất hợp pháp.
Những căng thẳng ngày nay làm cho cuộc Chiến tranh Lạnh hồi thế kỷ trước trông có vẻ đơn giản. Năm 2018, Trung Quốc chiếm 57% doanh thu thuần của Micron. Trong những năm 1960 và 1970, các công ty công nghệ Mỹ không phụ thuộc vào khách hàng Liên Xô. Nhưng Micron là một biểu tượng cho thấy cạnh tranh thương mại đang trở thành một cuộc đấu có tổng bằng không, trong đó một bên thắng và một bên thua. Vào năm 2015, Micron đã từ chối một đề nghị mua lại trị giá 23 tỷ đô la đến từ một quỹ đầu tư do nhà nước Trung Quốc hậu thuẫn, nói rằng họ tin một thỏa thuận như vậy sẽ bị Ủy ban Đầu tư nước ngoài tại Hoa Kỳ (CFIUS) bác bỏ. Năm 2018, Bộ Tư pháp đã truy tố một công ty nhà nước Trung Quốc, đối tác Đài Loan của công ty này và ba cá nhân về tội đánh cắp bí mật thương mại liên quan đến công nghệ chip nhớ của Micron, một công nghệ có giá trị hàng chục tỷ đô la. Chuyện này diễn ra sau các vụ kiện qua lại, theo đó công ty bị buộc tội của Trung Quốc khẳng định rằng họ sở hữu các bằng sáng chế có liên quan ở Trung Quốc và do đó chính họ mới là nạn nhân của Micron. Một tòa án Trung Quốc ủng hộ cáo buộc này, sau đó Micron bị điều tra theo luật chống độc quyền.
Những người có quan điểm diều hâu với Trung Quốc ở Washington nói rằng trò chơi có tổng bằng không này đều xoay quanh việc Trung Quốc vi phạm pháp luật. “Nói một cách thẳng thắn, Trung Quốc dường như quyết tâm ăn cắp để leo lên nấc thang kinh tế, và chúng ta là người chịu thiệt hại”, Christopher Wray, giám đốc của FBI, tuyên bố như vậy vào ngày 26/04, đồng thời nói thêm rằng gần như tất cả 56 văn phòng của cơ quan này đều đang điều tra các vụ gián điệp kinh tế mà trong đó “gần như luôn luôn liên quan tới Trung Quốc”. Trong khoảng thời gian từ tháng 3 đến tháng 11 năm 2018, Bộ Tư pháp Mỹ đã truy tố hàng chục cá nhân và tổ chức mà chính phủ Trung Quốc chỉ đạo để đánh cắp các bí mật thương mại từ 15 công ty, chủ yếu trong ngành hàng không vũ trụ và công nghệ cao.
Những người khác thì nói rằng trò chơi có tổng bằng không này liên quan đến những lời hứa bị phá vỡ đối với người lao động Mỹ. Họ nhắc lại chuyện các lãnh đạo chính trị Mỹ hứa hẹn với các công nhân rằng các ngành sản xuất giá trị cao sẽ ở lại Mỹ, ngay cả khi toàn cầu hóa đưa các việc làm lương thấp sang Trung Quốc.
Sử dụng vị thế chủ tịch ủy ban Thượng viện về doanh nghiệp nhỏ và tinh thần kinh doanh, Thượng nghị sĩ Marco Rubio đại diện bang Florida vào tháng 2 vừa qua đã đưa ra một báo cáo lên án kế hoạch của Trung Quốc nhằm trở thành cường quốc toàn cầu trong mười lĩnh vực công nghệ cao, từ trí tuệ nhân tạo (AI) đến hàng không, được xác định trong chiến lược Made in China 2025 (MIC2025) do chính phủ Trung Quốc ban hành năm 2015. Ông Rubio viết trong báo cáo rằng nếu Mỹ để Trung Quốc trở thành lãnh đạo toàn cầu về đổi mới và chế tạo “thì đó sẽ là một kết quả không thể chấp nhận được đối với người lao động Mỹ”.
Trong một biểu hiện dân túy, ông Rubio cũng không ngại lập luận rằng chính phủ có vai trò trực tiếp trong việc bảo vệ các công nhân cổ cồn xanh. Ngành chế tạo cung cấp việc làm ổn định hơn so với ngành dịch vụ, báo cáo của Rubio cho biết. Báo cáo này kêu gọi Mỹ sử dụng các chính sách công nghiệp, bao gồm các thay đổi về thuế và kiểm soát xuất khẩu, để bảo vệ các ngành công nghiệp từ robot đến chế tạo máy kéo.
Đó là ăn cắp
Không phải mọi thượng nghị sĩ đều có tiếng nói thẳng thắn như ông Rubio, và nhiều người cũng không thích kiểm soát xuất khẩu. Nhưng sự mất lòng tin sâu sắc vào Trung Quốc là một tình trạng lưỡng đảng trong Quốc hội. Quan điểm của các doanh nghiệp Mỹ ở Trung Quốc có phần cân bằng hơn, như có thể thấy trong cuộc khảo sát công bố hồi tháng Hai về môi trường kinh doanh năm 2019 của Phòng Thương mại Mỹ ở Trung Quốc. Gần 70% các công ty nói rằng họ có lợi nhuận. Tuy nhiên, vẫn có những dấu hiệu cảnh báo. Trong khảo sát của AmCham, một nửa các công ty công nghệ Mỹ cho biết họ hạn chế đầu tư vào Trung Quốc vì ở đây thiếu cơ chế bảo vệ tài sản sở hữu trí tuệ (IP), bất chấp việc Trung Quốc hứa hẹn sẽ nghiêm túc về vấn đề này nhiều năm nay.
Trung Quốc đã cứng rắn hơn đối với các hành vi vi phạm bản quyền, từ hàng tiêu dùng giả cho đến vi phạm bằng sáng chế. Nhưng các giám đốc điều hành nước ngoài vẫn kể những câu chuyện kinh hoàng về áp lực phải chia sẻ bí mật thương mại với đối tác địa phương và các cuộc tấn công mạng vào máy chủ của công ty ở quê nhà. Đáng buồn thay, 13% các công ty thành viên được khảo sát bởi AmCham nói rằng rủi ro lớn nhất của họ là tình trạng trộm cắp bởi chính nhân viên của mình.
Có một số cách mà sự cạnh tranh kinh tế có thể trở thành trò chơi có tổng bằng không, và tất cả có thể được nhìn thấy ở Trung Quốc ngày nay. Trộm cắp chỉ là một. Một cách khác là theo đuổi thay thế nhập khẩu bằng các lựa chọn khác trong nước, thông qua các biện pháp công bằng hoặc gian lận. Nước Mỹ đang rơi vào tình trạng mất lợi thế, nhưng Mỹ vẫn là chủ nhà của các công ty dẫn đầu toàn cầu trong các ngành từ hàng không vũ trụ và chất bán dẫn đến phần mềm và xe tự lái. Các quan chức Mỹ lo ngại rằng MIC2025 sẽ giúp Trung Quốc trở thành một quốc gia đẳng cấp thế giới trong tất cả các lĩnh vực đó.
Kể từ năm 2015, các kế hoạch hỗ trợ và lộ trình được công bố bởi các cơ quan nghiên cứu của chính phủ đã đặt ra hàng trăm mục tiêu chiếm lĩnh thị phần cho các công ty Trung Quốc, ví dụ, 80% xe điện hoặc xe lai “năng lượng mới” tiêu thụ ở Trung Quốc phải được sản xuất trong nước vào năm 2025. Các quan chức Trung Quốc, giờ đối mặt với phản ứng dữ dội trên toàn thế giới, hiện đang giấu nhẹm các mục tiêu này. Các phương tiện truyền thông nhà nước bị kiểm duyệt nghiêm ngặt đã ngừng sử dụng thuật ngữ MIC2025. Nhưng chính sách này đã không được bãi bỏ. Các bài phát biểu của lãnh đạo vẫn kêu gọi “tự lực” và “tự đổi mới”. Các lĩnh vực công nghệ khác của Trung Quốc cũng đang được khuyến khích tuân thủ chính sách gọi là “hợp nhất dân sự – quốc phòng”, một chiến lược quốc gia được hậu thuẫn bởi các lãnh đạo hàng đầu và được tài trợ bởi các khoản ngân sách an ninh quốc gia không minh bạch.
Việc quân sự hóa một số công nghệ của Trung Quốc gây ra các chi phí bên cạnh lợi ích, ông Mulvenon lưu ý. Những chi phí đó bao gồm các rủi ro cho các công ty phương Tây khi làm các hợp đồng hỗ trợ cho các công nghệ tàn bạo mà Trung Quốc đã áp dụng ở Tân Cương. “Tin tốt là người Trung Quốc sẽ phát hiện ra rằng sự tự cung tự cấp như vậy là rất khó”, Mulvenon nói, đồng thời cho rằng người Mỹ đã chứng kiến Trung Quốc ăn cắp và thiết kế ngược một thế hệ công nghệ rồi sau đó vẫn phải đánh cắp thế hệ tiếp theo vì không thể làm chủ được các nền tảng khoa học cơ bản. “Mô hình đó cực kỳ kém hiệu quả”.
Trung Quốc sẵn sàng chi tiền nếu cần, hỗ trợ cho những công ty chủ chốt hàng tỷ đô la tiền trợ cấp và thúc đẩy các công ty địa phương đặt hàng. Trong số những công ty hưởng lợi có Tập đoàn Máy bay Thương mại Trung Quốc (CMAC), công ty sản xuất máy bay thương mại C-919 được dự kiến sẽ trở thành đối thủ cạnh tranh trực tiếp với dòng 737 của Boeing. Các nhà lập kế hoạch nhà nước đã đặt mục tiêu máy bay vận tải Trung Quốc phải chiếm được 10% thị phần trong nước vào năm 2025. C-919 đã gặp phải những rắc rối, khiến cho thời hạn đó có vẻ quá tham vọng. Nhưng thành công của Trung Quốc có thể nhanh chóng gây thiệt hại cho Mỹ, khi hạng mục xuất khẩu lớn nhất của Mỹ sang Trung Quốc vào năm 2017 là máy bay dân sự, trị giá 16,3 tỷ đô la. Báo cáo của Rubio phàn nàn rằng ít nhất mười công ty Mỹ cung ứng các bộ phận quan trọng cho C-919.
Trung Quốc đã tạo ra các thương hiệu lớn trong các lĩnh vực như xe điện và pin, một phần bằng cách ngăn cản các đối thủ nước ngoài. Rào cản bảo hộ cũng đã cho phép các công ty internet Trung Quốc phát triển. Hồi năm 2009, mười công ty internet lớn nhất theo doanh thu đều của Mỹ. Nhưng bây giờ vài trong số đó là của Trung Quốc (xem biểu đồ).
Tuy nhiên, sẽ sai lầm nếu phóng đại sức mạnh của Trung Quốc trong lĩnh vực phân tích dữ liệu lớn và AI, theo Dieter Ernst thuộc Trung tâm Đông-Tây, một viện nghiên cứu ở Hawaii. Việc thiếu cơ chế bảo vệ quyền riêng tư gần như hoàn toàn có thể khiến nhiều dữ liệu bị mất, trong khi các công ty Mỹ giỏi hơn về các thuật toán tiên tiến giúp AI bớt phụ thuộc vào các tập dữ liệu lớn, Ernst viết. Các ứng dụng lớn của Trung Quốc vẫn chủ yếu được vận hành dựa trên các chip do Mỹ thiết kế, vốn vẫn đang dẫn đầu thế giới.
Mỹ còn có những lợi thế khác. Joy Dantong Ma đến từ MacroPolo, nhà viện nghiên cứu thuộc Viện Paulson, đã kiểm tra nguồn gốc của các diễn giả hàng đầu tại một hội nghị danh tiếng nhất về AI. Hầu hết đến từ các trường đại học và công ty công nghệ Mỹ. Nhưng điều quan trọng là hơn một nửa những ngôi sao người Mỹ đó được sinh ra ở nước ngoài. Chính sách thắt chặt thị thực của Trump sẽ đe dọa tới thực tế đó.
Một số hình thức cạnh tranh có thể công bằng nhưng vẫn kết thúc với một bên giành được nhiều lợi ích hơn. Đáng chú ý, một số lĩnh vực công nghệ mang lại lợi thế cho người tiên phong, trao phần thưởng lớn cho các quốc gia hoặc doanh nghiệp dẫn đầu sớm, cho phép họ đặt ra các tiêu chuẩn mà những người tham gia sau này không có nhiều lựa chọn nào khác ngoài việc tuân theo. Hồi tháng Tư, Ủy ban Đổi mới Quốc phòng, một ủy ban cố vấn của Lầu Năm Góc gồm các ngôi sao sáng ở Thung lũng Silicon, đã đưa ra một báo cáo cảnh báo rằng Trung Quốc đang trên đường đạt được thành công này trong cuộc đua nhằm thống trị mạng di động 5G. Thế hệ công nghệ không dây tiếp theo này hứa hẹn sẽ cách mạng hóa các ngành công nghiệp hiện có và tạo ra những ngành hoàn toàn mới với tốc độ dữ liệu gấp khoảng 20 lần so với mạng 4G.
Một thập niên trước, các công ty Mỹ đã dẫn đầu sớm trong công nghệ 4G, thiết lập các tiêu chuẩn cho các thiết bị cầm tay mới và các ứng dụng phổ biến trên toàn thế giới. Sự thống trị đó đã giúp Apple, Google và các doanh nghiệp Mỹ khác tạo ra doanh thu hàng tỷ đô la. Trung Quốc đã học được bài học của mình, đầu tư 180 tỷ đô la để triển khai mạng 5G trong năm năm tới và giao các dải tần số không dây cho ba nhà mạng nhà nước. Ở Mỹ, các dải tần số như vậy phần lớn không được dùng cho mục đích thương mại vì nó được ưu tiên sử dụng bởi chính phủ liên bang. Các công ty Mỹ đang thử nghiệm trên các dải tần số có một số lợi thế nhất định trong điều kiện phòng thí nghiệm nhưng dễ bị chặn bởi các tòa nhà và cây cối. Vì lý do này, bất chấp áp lực của Mỹ đối với các đồng minh, phần lớn thế giới có thể sẽ chọn các thiết bị cầm tay, chip và tiêu chuẩn của Trung Quốc, ủy ban cố vấn của Lầu Năm Góc kết luận. Vì các lực lượng vũ trang Mỹ cần hoạt động trên toàn thế giới, họ sẽ phải chuẩn bị gửi dữ liệu thông qua một thế giới công nghệ không dây “hậu phương Tây” và thông qua các mạng “không tin cậy”, được lắp đặt với các thành phần do các công ty Trung Quốc như Huawei cung cấp. Điều đó có nghĩa là Mỹ sẽ phải tập trung nhiều hơn vào mã hóa và bảo mật.
Mạng internet bị chia rẽ
Một số cuộc ganh đua công nghệ sẽ bớt tàn khốc hơn. Khi Trung Quốc và Mỹ tách khỏi thị trường kỹ thuật số của nhau, mỗi bên sẽ tìm kiếm tăng trưởng ở phần còn lại của thế giới. Một thế giới mạng bị chia cắt, hay còn gọi là “splinternet”, đã trở thành hiện thực, khi mạng internet ở Trung Quốc phát triển đằng sau một bức tường lửa kiểm duyệt. Các công ty lớn của Mỹ như Amazon đang quảng bá dịch vụ thanh toán ở Ấn Độ. Dịch vụ Alipay của Trung Quốc đang tích cực hoạt động tại Brazil. Trung Quốc đang xuất khẩu các hệ thống giám sát và thuật toán kiểm duyệt cho các quốc gia độc tài từ Ethiopia đến Venezuela. Với một sự thay đổi đường hướng, Mỹ có thể giúp thúc đẩy một mạng internet tôn trọng sự riêng tư. Các công ty y sinh và các phòng thí nghiệm chỉnh sửa gen phương Tây có thể giúp tiêu chuẩn đạo đức trở nên nghiêm ngặt hơn.
Thật đáng lo khi ông Trump là một người không thân thiện với công nghệ. Ông đã đề xuất giảm ngân sách cho các quỹ nghiên cứu khoa học, mặc dù Quốc hội đã bác bỏ điều đó. Sau hai vụ tai nạn máy bay của Boeing 737 Max gần đây, ông đã tweet rằng “máy bay giờ trở nên quá phức tạp để vận hành”. Tuy nhiên, năm ngoái ông Trump cũng đã ký một dự luật lưỡng đảng cho phép chi 1,3 tỷ đô la cho nghiên cứu máy tính lượng tử. Mục đích là để dẫn trước Trung Quốc trong ngành máy tính khai thác các định luật vật lý lượng tử để đạt được tốc độ xử lý vốn chỉ thấy trong các bộ phim khoa học viễn tưởng. Nước Mỹ vẫn đang dẫn đầu lĩnh vực này, nhưng Tập Cận Bình coi đó là ưu tiên quốc gia, thu hút các nhà khoa học trở về từ các phòng thí nghiệm lượng tử ở Mỹ và Châu Âu. Nếu Trung Quốc thành công, họ có thể phát triển các liên lạc vệ tinh và radar lượng tử gần như không thể hack được để phát hiện các máy bay và tàu ngầm có khả năng tàng hình cao nhất.
Một thành công như vậy sẽ biến một cuộc ganh đua công nghệ thành một cuộc chạy đua vũ trang. Lúc đó Mỹ sẽ phải quyết định liệu một Trung Quốc như thế còn có thể răn đe được hay không, hay liệu một ngày nào đó nó có thể sử dụng các năng lực mới (để chống lại Mỹ).
(Còn tiếp 3 phần)
