Tác giả: Lê Hồng Hiệp
Thời gian qua, một số học giả, trong đó nổi bật là GS. Hugh White, cựu Thứ trưởng Quốc phòng Úc và hiện là Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc phòng thuộc Đại học Quốc gia Úc, đã lập luận rằng do Trung Quốc nổi lên trở thành một siêu cường ở khu vực Châu Á – Thái Bình Dương, đã đến lúc nước này được đóng một vai trò lớn hơn trong trật tự khu vực, tới một mức độ mà theo đó Mỹ nên từ bỏ vị thế bá chủ để chia sẻ vai trò lãnh đạo khu vực của mình với Trung Quốc.
Lập luận này cho rằng việc Mỹ có chấp nhận thực tế này hay không sẽ có tác động sâu xa đối với khu vực, vì việc Mỹ quyết tâm nắm giữ vị thế bá chủ nhất định sẽ dẫn tới sự bất mãn ngày càng gia tăng của Trung Quốc. Kết cục là cạnh tranh chiến lược Mỹ – Trung ngày càng sâu sắc và hòa bình, ổn định trong khu vực sẽ phải gánh chịu hậu quả về lâu dài.
Lập luận này hoàn toàn xác đáng nếu xét đến sự trỗi dậy về kinh tế và quân sự đầy mạnh mẽ của Trung Quốc trong hơn ba thập niên qua, điều mang lại cho nước này sự kính trọng và ảnh hưởng lớn hơn trong các vấn đề khu vực.
Tuy nhiên, việc liệu Trung Quốc có xứng đáng được hưởng một vai trò khu vực lớn hơn hay không không chỉ phụ thuộc vào sức mạnh gia tăng của nước này, mà còn dựa vào thẩm quyền đạo đức của nó cũng như sự chấp nhận của khu vực.
Vì vậy, hòa bình và ổn định của khu vực không được quyết định bởi việc liệu Mỹ có nên từ bỏ vị thế bá chủ của mình hay không, mà chủ yếu bởi việc Trung Quốc sẽ cư xử ra sao để chứng minh là mình xứng đáng với sự nhượng bộ như vậy từ phía Mỹ.
“Thẩm quyền đạo đức”
Trước hết, sự thỏa hiệp của Mỹ đối với sự trỗi dậy của Trung Quốc không đảm bảo rằng hòa bình và trật tự khu vực sẽ được bảo tồn. Tương tự như vậy, sự ngăn chặn của Mỹ đối với Trung Quốc cũng không nhất thiết đồng nghĩa với một tương lai ảm đạm cho hòa bình khu vực. Có nhiều tiền lệ lịch sử chứng minh cho luận điểm này.
Ví dụ, chính sách xoa dịu của phương Tây đối với Hitler đã không ngăn cản được Thế chiến thứ hai nổ ra. Trong khi đó, chính sách ngăn chặn do Mỹ dẫn đầu đối với Liên Xô đã đóng một vai trò đáng kể trong việc duy trì hòa bình giữa hai siêu cường cũng như trật tự toàn cầu trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh.
Thứ hai, các ý định thực sự của Trung Quốc là một yếu tố then chốt để xác định xem việc Mỹ từ bỏ vị thế bá chủ của mình là có lợi hay có hại cho hòa bình khu vực. Tuy nhiên hầu như không thể xác định được ý định thực sự của Trung Quốc do cơ chế đưa ra quyết định không rõ ràng, sự thiếu minh bạch trong chương trình hiện đại hóa quân đội, cũng như bản chất chuyên chế của chế độ chính trị nước này. Mặc dù thường xuyên đề cao luận điệu “trỗi dậy hòa bình”, nhưng sự hiếu chiến ngày càng gia tăng gần đây của Trung Quốc trong các tranh chấp biển và lãnh thổ với các nước láng giềng đã khiến nhiều người nghi ngờ luận điệu này.
Ngoài ra, Trung Quốc cũng đã không thể thuyết phục được các nước láng giềng rằng nó xứng đáng chí ít với một vai trò lớn hơn, chưa nói đến một vai trò đồng lãnh đạo trật tự khu vực với nước Mỹ như một số học giả đề xuất. Để một cường quốc đang lên có thể có một vai trò lớn hơn trong chính trị quốc tế, nước đó cần phải tạo ra được một thẩm quyền đạo đức để có thể lôi kéo được các nước bạn bè và đặc biệt là đồng minh.
Một thẩm quyền đạo đức như vậy trước hết phải bắt nguồn từ vai trò mang tính xây dựng và gương mẫu mà nước đó thể hiện trong khu vực, cũng như sự tự nguyện của nó trong việc tuân thủ các luật lệ và quy chuẩn đã được thiết lập. Tuy nhiên, Trung Quốc đã chưa tạo ra được một thẩm quyền đạo đức như vậy. Ví dụ, yêu sách dựa trên đường chữ U của nước này trên Biển Đông đã thách thức mọi quy định về luật biển hiện hành, khiến các quốc gia trong khu vực cảm nhận Trung Quốc như một cường quốc bành trướng hơn là một quốc gia xây dựng, yêu chuộng hòa bình.
Thiếu đồng minh
Do Trung Quốc thiếu một thẩm quyền đạo đức như vậy nên các quốc gia trong khu vực vẫn chưa sẵn sàng chấp nhận vai trò lãnh đạo khu vực của nước này. Sau khi Mỹ tuyên bố chiến lược tái cân bằng sang Đông Á, động thái được coi như một chính sách ngăn chặn đang hình thành của Mỹ đối với Trung Quốc, các quốc gia trong khu vực có xu hướng hoan nghênh hơn là phản đối động thái này của Mỹ.
Khắp khu vực dường như không thể tìm thấy một đồng minh thực thụ của Trung Quốc có thể đồng cảm với nỗ lực giành vai trò lãnh đạo khu vực của nước này. Thay vào đó, các nước trong khu vực từ Nhật Bản, Philippines, Việt Nam, đến Australia, Singapore, Ấn Độ, tất cả đều đã thực hiện những bước đi có thể được coi như những động thái nhằm cân bằng lại sức mạnh ngày càng gia tăng của Trung Quốc.
Cuối cùng, không có gì đảm bảo rằng Trung Quốc sẽ tiếp tục phát triển cả về kinh tế lẫn quân sự như trong hơn ba thập niên qua. Các dấu hiện gần đây về khả năng diễn ra một cuộc suy thoái kinh tế cũng như mô hình tăng trưởng không bền vững của Trung Quốc đã khiến các nhà quan sát thận trọng hơn nhiều so với trước đây về triển vọng kinh tế dài hạn của nước này, đồng nghĩa với khả năng của nó trong việc trỗi dậy trở thành một thách thức thực sự đối với vị thế bá chủ của Mỹ.
Vì vậy, giờ đây vẫn còn quá sớm để cho rằng Mỹ nên từ bỏ vị thế bá chủ của mình để thỏa hiệp với sự trỗi dậy của Trung Quốc trong vai trò một quốc gia lãnh đạo khu vực. Trung Quốc vẫn còn nhiều việc phải làm để có được thẩm quyền đạo đức cũng như sự kính trọng của quốc tế nhằm đảm bảo rằng vai trò lãnh đạo khu vực của nước này sẽ được Mỹ lẫn các nước khác trong vùng chấp nhận.
Ví dụ, Trung Quốc cần minh bạch hóa hơn nữa chương trình hiện đại hóa quân sự của mình, đồng thời đưa các yêu sách biển và lãnh thổ của mình vào khuôn khổ luật pháp quốc tế. Đặc biệt, việc từ bỏ yêu sách dựa trên đường chín đoạn ở Biển Đông sẽ là một bước đi có ý nghĩa hướng tới mục tiêu này. Về lâu dài, việc cải thiện hồ sơ nhân quyền cũng như dân chủ hóa đời sống chính trị sẽ khiến các nước láng giềng dễ dàng chấp nhận hơn vai trò lãnh đạo khu vực của nước này.
Mỹ nên áp đảo
Còn hiện tại, cũng như sáu thập niên đã qua, vai trò áp đảo của Mỹ ở khu vực Châu Á – Thái Bình Dương nên tiếp tục là nền tảng vững chắc cho hòa bình và ổn định khu vực. Sự trỗi dậy của Trung Quốc sẽ thách thức nền tảng này.
Tuy nhiên, tương lai của hòa bình và ổn định khu vực sẽ không được định đoạt bởi sự chấp nhận hay thái độ của Mỹ đối với sự trỗi dậy của Trung Quốc, mà bởi chính hành vi của Trung Quốc cũng như các hệ quả của chúng. Trung Quốc, chứ không phải nước Mỹ, là người nắm giữ chìa khóa tương lai của khu vực cũng như của chính nước này.
Lê Hồng Hiệp là giảng viên tại khoa Quan hệ quốc tế, trường ĐHKHXH&NV, Đại học Quốc gia TPHCM, và là nghiên cứu sinh tiến sĩ tại Đại học New South Wales, Học viện Quốc phòng Australia, Canberra.
Bản gốc tiếng Anh của bài viết đã được đăng trên trang The Strategist của Viện Chính sách Chiến lược Australia (ASPI).
Nguồn: BBC Việt ngữ
