Nguồn: Tracy Wen Liu và Peter Guest, “How China’s ad-hoc tech pipeline fuels Russia’s Ukraine war efforts,” Nikkei Asia, 01/05/2024
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Các thiết bị điện tử dân dụng từ các sàn thương mại điện tử Trung Quốc đã tìm đường ra chiến trường.
Khi Nga tiến hành cuộc xâm lược toàn diện nhắm vào Ukraine hồi tháng 2/2022, các công ty phương Tây đã rút khỏi thị trường Nga. Nhưng nhiều công ty khác lại nhìn thấy cơ hội.
Hai tháng sau cuộc xâm lược, trong lúc Amazon, Apple, và những gã khổng lồ công nghệ khác của Mỹ đang bận rộn thoát khỏi Nga, Hank, một người bán linh kiện điện tử trực tuyến tại quê hương Trung Quốc của mình, đã đăng ký làm người bán trên Ozon.ru, một nền tảng thương mại điện tử của Nga.
Ông nói “Tôi nghe tin từ những người Trung Quốc bán linh kiện điện tử khác rằng một số công ty lớn như ASUS có thể rút lui khỏi thị trường Nga.” Hank, người đã trò chuyện với Nikkei Asia dưới một cái tên giả, từng là một lập trình viên trước khi bắt đầu điều hành một doanh nghiệp bán linh kiện điện tử trực tuyến để hỗ trợ gia đình mình. Ông đã quyết định chuyển hướng sang thị trường Nga để tìm kiếm thêm lợi nhuận và không hề thất vọng.
Hank nói rằng nhu cầu từ Nga là cực lớn. Bị cắt khỏi các nhà cung cấp phương Tây, đất nước này cần được tiếp cận với linh kiện điện tử thiết yếu. Hank hoàn toàn có khả năng lấp đầy khoảng trống, sử dụng các mối quan hệ và mạng lưới mà ông đã xây dựng sau nhiều năm làm việc ở Trung Quốc.
Chẳng bao lâu sau, lợi nhuận của Hank ở Nga đã cao gấp ba lần so với ở quê nhà. Hank nói “Chúng tôi luôn có lượng khách hàng ổn định. Trong bốn hoặc năm tháng đầu tiên, lợi nhuận gộp của chúng tôi luôn cao hơn so với khi bán hàng trên các nền tảng Trung Quốc, vì thế chúng tôi rất có động lực.” Hank giờ đây không còn bán hàng trên Ozon nữa, mà chuyển sang bán trực tiếp thông qua các nhà phân phối ở Nga để tiết kiệm tiền hoa hồng.
Ông thừa nhận một số sản phẩm mà mình bán cho Nga nằm trong “vùng xám” về mặt pháp lý. Mỹ và Liên minh châu Âu đã áp đặt các biện pháp trừng phạt nghiêm khắc nhằm ngăn chặn bất kỳ công ty nào thuộc hệ thống tài chính châu Âu hoặc Mỹ cung cấp các sản phẩm công nghệ, bao gồm một số linh kiện máy tính hoặc chất bán dẫn, cho Nga.
Hank nói ông không nghĩ những thứ mình bán bị cấm một cách rõ ràng, và cũng không tin hàng hóa mà ông giao dịch có thể được sử dụng làm vũ khí. Nhưng trong số những mặt hàng Hank bán có bộ xử lý đồ họa (GPU), vốn là thiết bị mà chính phủ Mỹ đã cố gắng để không lọt vào tay Nga. Một số trong nhóm này, chẳng hạn như các GPU đời mới nhất do Nvidia của Mỹ sản xuất, đã phải chịu sự kiểm soát xuất khẩu của Mỹ. “GPU là sản phẩm bị hạn chế, việc bán chúng sang Nga là rất nhạy cảm,” Hank nói.
“Thị trường thực sự được quyết định bởi cung và cầu, nó không thể bị một hay nhiều chính phủ trừng phạt,” Hank nói.
Tuy nhiên, các quan chức Ukraine, châu Âu và Mỹ nhấn mạnh rằng các thiết bị điện tử quan trọng vẫn đang trên đường đến Nga, và Trung Quốc là thủ phạm chính.
Nhiều tuần trước, Ngoại trưởng Mỹ Antony Blinken đã tới Bắc Kinh với lời cảnh báo rõ ràng dành cho lãnh đạo Trung Quốc: Hãy chấm dứt hoạt động buôn bán các mặt hàng vi điện tử nhạy cảm và các hàng hóa khác mà Washington khẳng định đang hỗ trợ cho cỗ máy chiến tranh của Nga.
“Chúng tôi đang xem xét các hành động mà chúng tôi đã chuẩn bị để thực hiện nếu không thấy có sự thay đổi nào. … Chúng tôi đã áp đặt các biện pháp trừng phạt đối với hơn 100 thực thể Trung Quốc, kiểm soát xuất khẩu, và chúng tôi cũng đã chuẩn bị đầy đủ để thực hiện các biện pháp bổ sung,” Blinken phát biểu sau cuộc gặp với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và Bộ trưởng Ngoại giao Vương Nghị. Ông nói rõ rằng Washington đang dần hết kiên nhẫn trước việc Bắc Kinh từ chối can thiệp.
Chuyến đi của Blinken diễn ra sau khi chính phủ Mỹ nhiều lần cảnh báo rằng họ có thể mở rộng các lệnh trừng phạt đối với Nga, để bao gồm cả các ngân hàng Trung Quốc đã tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động thương mại của Nga. Mark Kennedy, Giám đốc Viện Cạnh tranh Chiến lược Wahba thuộc Trung tâm Wilson, nói với Nikkei Asia, “Mỹ đã đưa ra nhiều cảnh báo về điều có thể xảy ra. Nhưng tôi không thấy bất cứ dấu hiệu nào từ Trung Quốc cho thấy họ đang chú ý đến những cảnh báo đó.”
Hank có theo dõi chính trị quốc tế, nhưng ông cho biết quyết định cung cấp loại hàng hóa mà phương Tây muốn tránh không rơi vào tay Nga hoàn toàn là một quyết định thương mại. Ông – và nhìn chung là toàn nền kinh tế Trung Quốc – đang kiếm được lợi nhuận rất tốt. Ông nói “Trên cương vị một công ty, việc bán sản phẩm, chịu trách nhiệm với cổ đông, và chịu trách nhiệm về lợi nhuận là những ưu tiên hàng đầu.”
Theo nghiên cứu của Hội đồng Đại Tây Dương, nhập khẩu của Nga đã sụt giảm xuống còn một nửa so với mức trước khi xâm lược xảy ra vào năm 2022. Tuy nhiên, từ đó đến nay, lượng nhập khẩu đã phục hồi khi các nhà xuất khẩu Trung Quốc đến lấp đầy khoảng trống, cung cấp mọi thứ từ đồ chơi đến nguyên liệu thô. Hội đồng Đại Tây Dương cho biết nhập khẩu xe hơi Trung Quốc vào Nga đã tăng 900% so với số liệu năm 2019. Nhìn chung, xuất khẩu của Trung Quốc sang Nga đã tăng 121% kể từ năm 2019. Chính phủ Mỹ tin rằng, trong năm 2023, 90% hàng vi điện tử nhập khẩu của Nga là đến từ Trung Quốc, theo báo cáo của Reuters.
Nhiều loại hàng hóa từ Trung Quốc đến Nga chính là những thứ mà Điện Kremlin cần để tiếp tục cuộc chiến với Ukraine, bao gồm các công nghệ đang bị phương Tây trừng phạt, và các mặt hàng tuy về mặt kỹ thuật không phải là thiết bị quân sự, nhưng vẫn có thể được sử dụng để chế tạo vũ khí.
Maria Snegovaya, nghiên cứu viên cấp cao tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế ở Washington, cho biết “Dù Trung Quốc đã kiềm chế việc công khai cung cấp cho Nga những hàng hóa bị trừng phạt, nhưng các hàng hóa lưỡng dụng đang được cung cấp với số lượng rất lớn. Người Nga thực sự đang thay thế mọi thứ.”
Công nghệ chảy vào Nga từ Trung Quốc đã bắt đầu xuất hiện ở Ukraine. Khi các lệnh trừng phạt khiến việc tiếp cận công nghệ tiên tiến trở nên khó khăn hơn, quân đội Nga đã điều chỉnh phần cứng dân sự, từ chip đến máy bay không người lái, cho tiền tuyến.
Snegovaya nhận xét “Nga đã buộc phải điều chỉnh lại ngành công nghiệp chiến tranh của mình để tận dụng nhiều hơn những mặt hàng lưỡng dụng này. Thay vì sử dụng các bộ phận được thiết kế riêng cho quân đội, giờ đây họ đang dựa vào những sản phẩm thay thế. Điều đó làm cho chất lượng vũ khí của họ kém hơn, nhưng chúng vẫn có khả năng gây ra nhiều thiệt hại ở Ukraine.”
Đường dài
Kể từ năm ngoái, các nhà nghiên cứu từ Viện Kinh tế Kyiv (KSE) ở thủ đô Ukraine đã bắt đầu thu thập mảnh vỡ của máy bay không người lái, tên lửa, và xe bọc thép của Nga trên chiến trường ở phía đông. Họ tìm thấy lượng linh kiện trị giá hàng triệu USD đến từ các nhà sản xuất lớn của Trung Quốc, bao gồm Huawei và Lenovo, bên trong các thiết bị quân sự của Nga.
Các nhà nghiên cứu của KSE muốn biết người Nga đã chế tạo thiết bị của họ như thế nào. Các biện pháp trừng phạt nghiêm khắc đối với xuất khẩu công nghệ sang Nga đã bao hàm cả công nghệ quân sự truyền thống và nhiều sản phẩm khác, từ chất bán dẫn đến các bộ phận của máy bay không người lái. Nhưng khi các nhà nghiên cứu mổ xẻ thiết bị của Nga, họ lại tìm thấy các linh kiện có thương hiệu từ các nhà cung cấp lớn, từ Intel, Analog Devices, Samsung, đến Texas Instruments. Chúng bao gồm vi mạch, điện trở, hệ thống định vị, và cảm biến, theo Olena Bilousova, trưởng nhóm nghiên cứu cấp cao về hàng hóa quân sự và lưỡng dụng tại Viện KSE.
Những gì Bilousova và nhóm của cô tìm được cho thấy người Nga có thể tổ chức lại chuỗi cung ứng của mình và thâm nhập thị trường công nghệ chợ đen nhanh chóng đến mức nào, sử dụng các công ty bình phong, công ty trung gian, và mạng lưới tội phạm để trốn tránh các lệnh trừng phạt. Bằng cách sử dụng cơ sở dữ liệu thương mại, các nhà nghiên cứu có thể truy vết ngược một số linh kiện về các công ty vỏ bọc, mà nhiều công ty trong số đó nằm ở Hong Kong. Bilousova nói “Chúng tôi đã kiểm tra địa chỉ và phát hiện ra rằng tại cùng địa chỉ đó có một công ty tư vấn có chi nhánh ở Nga, chuyên cung cấp dịch vụ giúp các công ty Nga thiết lập hoạt động kinh doanh của họ tại Hong Kong.”
Các công ty, hoặc nhóm công ty, đột nhiên bắt đầu mua số lượng lớn linh kiện, rồi sau đó đột nhiên dừng lại, có lẽ là để họ có thể đi trước các nhà điều tra lệnh trừng phạt. Bilousova cho biết “Chúng tôi có thể xác định các công ty A, B, và C nằm trong top các nhà cung cấp tính theo tháng… thế rồi họ lại ngừng giao dịch. Nhưng các công ty X, Y và Z mới lại giao dịch rất mạnh.” Thông thường, các công ty vỏ bọc không phải là công ty mới hoàn toàn, mà đã được thành lập từ bốn hoặc năm năm trước. Bilosouva nhận định “Có lẽ phía Nga đã mua một số công ty đã tồn tại và tái cơ cấu chúng để sử dụng cho các chuỗi cung ứng này. Hoặc có thể đó là một chiến lược đã có từ lâu, kể từ năm 2017, nhằm thiết lập những liên kết như vậy. Chúng tôi không biết cụ thể.”
Một cuộc điều tra của Viện Các Quân chủng Thống nhất Hoàng gia và Reuters tìm ra rằng các công ty có trụ sở tại Hong Kong với cơ cấu sở hữu quốc tế phức tạp đã mua các linh kiện của Mỹ trị giá hàng triệu đô la để vận chuyển sang Nga. Một trong các công ty này, Pixel Devices, được cho là đã vận chuyển hơn 200 triệu USD linh kiện, bao gồm cả linh kiện của AMD và Intel, đến Nga trong năm đầu tiên của cuộc chiến. Khi các phóng viên Reuters đến thăm công ty này vào năm 2022, nó không hề có nhân viên nào.
Theo kinh nghiệm của Hank, chip của Intel và AMD không khó mua trên thị trường mở. Ông nói với Nikkei rằng nhiều công ty vừa và nhỏ không bị phương Tây giám sát chặt chẽ có thể dễ dàng đăng ký một công ty vỏ bọc bên ngoài Trung Quốc đại lục với cấu trúc công ty phức tạp khó truy vết.
Hầu hết các nền tảng thương mại điện tử hàng đầu hoạt động ở Nga đều có bán các thiết bị điện tử nhạy cảm. Ví dụ, nếu bạn gõ “Intel CPU” vào Ozon.ru, Wildberries.ru, hoặc Aliexpress.ru, kết quả sẽ trả về các trang của người bán. Một số loại CPU hiện đang phải chịu lệnh trừng phạt ở Mỹ, Anh, hoặc EU.
Hank nói với Nikkei rằng, dựa trên quan sát của ông về danh sách thương mại điện tử của Nga và kinh nghiệm của ông trong ngành, một số mặt hàng, như CPU, có xu hướng là các sản phẩm cũ hơn hoặc lỗi thời từ các công ty Mỹ, có thể đã được giao dịch bốn hoặc năm lần ở các thị trường khác nhau trước khi chúng đến Nga, theo đó khiến chúng không thể truy vết trên thực tế. Nhưng dù sao thì chính phủ Trung Quốc cũng không thực sự chú ý đến điều này, ông nói, “Không có dấu hiệu nào cho thấy chính phủ biết về điều này. Họ cố tình không điều tra.”
Một số thành phần được tìm thấy trong thiết bị của Nga là sản phẩm công nghệ quân sự chuyên dụng, hoặc các sản phẩm chất lượng cao do phương Tây thiết kế, rất có thể đã được “tái xuất khẩu” – được mua bởi công ty trung gian ở nước thứ ba, chẳng hạn như Các Tiểu Vương quốc Ả Rập Thống nhất hoặc Thổ Nhĩ Kỳ – rồi đóng gói lại và vận chuyển sang Nga. Nhưng hầu hết đều là những công nghệ dân sự có thể được áp dụng vào quân sự. Nhiều thiết bị, đặc biệt là chip và máy bay không người lái, có thể được tái lập trình, tái sử dụng, hoặc sửa đổi một cách tương đối dễ dàng. Tháng 5 năm ngoái, Bộ trưởng Thương mại Mỹ nói với Quốc hội nước này rằng chất bán dẫn từ thiết bị gia dụng đã được tìm thấy trong xe bọc thép của Nga.
Bilousova cho biết Viện KSE không tìm được bất kỳ bằng chứng nào để ủng hộ tuyên bố trên, nhưng họ đã thấy các bộ phận xe hơi được tái chế để cung cấp năng lượng cho máy bay không người lái và tên lửa, và thậm chí cả các bộ phận từ máy bay mô hình, “loại bộ phận có thể tìm thấy trên các nền tảng thương mại điện tử.”
Những thành phần lưỡng dụng này có xu hướng ít bị trừng phạt hơn so với các công nghệ quân sự truyền thống, dù nhiều thành phần gần đây đã được thêm vào các gói trừng phạt của châu Âu và Mỹ.
Những lỗ hổng trong thương mại lưỡng dụng đã cho phép Nga bắt chước kẻ thù của họ trong việc biến công nghệ dân sự thành vũ khí. Chương trình vũ khí nội địa của Ukraine trong những ngày đầu của cuộc chiến được thúc đẩy bởi chính sách “tự thân vận động” – tận dụng bất cứ công nghệ nào đang có trong tay và tìm cách biến nó thành vũ khí. Máy bay không người lái dân sự, loại thường dùng để chụp ảnh trên không nghiệp dư, được chế tạo lại thành máy trinh sát pháo binh hoặc được sửa đổi bằng máy in 3D để thả lựu đạn cầm tay. Máy bay đua góc nhìn thứ nhất (FPV) được biến thành tên lửa điều khiển từ xa. Người Ukraine thường tìm nguồn từ nước ngoài, quyên tiền trực tuyến, mua máy bay không người lái và các thiết bị khác trên các nền tảng thương mại điện tử ở châu Âu, sau đó nhờ các tình nguyện viên chở chúng qua biên giới vào Ukraine.
Xem tiếp: Phần 2
