Nguồn: Iran signs Treaty of Alliance with Great Britain and USSR, History.com
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Vào ngày này năm 1942, Anh và Liên Xô đã ký một thỏa thuận đảm bảo an toàn cho Iran và tạo ra một “hành lang Ba Tư” (Persian corridor) cho quân Đồng minh, một tuyến đường tiếp tế từ phương Tây đến Nga.
Đầu chiến tranh, Iran đã hợp tác với Đức bằng cách xuất khẩu ngũ cốc sang phe Trục để đổi lấy kỹ thuật viên. Nhưng phe Đồng minh coi Iran là một mỏ dầu giá trị và có vị trí thuận tiện để trở thành một tuyến đường vận chuyển quân trang của phương Tây sang phía đông cho Liên Xô. Ngày 25/08/1941, hai cường quốc phe Đồng minh đã xâm chiếm Iran (mà Thủ tướng Winston Churchill thích gọi là “Ba Tư” để không có sự nhầm lẫn giữa Iran và Iraq), Liên Xô từ phía Bắc và Anh từ miền Nam. Trong bốn ngày, quân Đồng minh đã kiểm soát được Iran trên thực tế.
Ngày 16/09, vị shah (vua Iran) đương nhiệm đã thoái vị, và con trai 23 tuổi của ông, Muhammad, lên nắm quyền và đã đề nghị Quốc hội Iran phê duyệt Hiệp ước Liên minh, cho phép quân Đồng minh tự do di chuyển hàng tiếp tế qua Iran và cung cấp bất cứ thứ gì họ cần để giành chiến thắng trong cuộc chiến. Vị shah mới cũng tuyên bố sẽ không có các thái độ không phù hợp với liên minh trong chính sách đối ngoại của mình.
Đổi lại, Iran được bảo vệ khỏi sự xâm lược của phe Trục và một sự bảo đảm rằng quân Đồng minh sẽ rời khỏi đất Iran trong vòng sáu tháng sau khi chiến tranh kết thúc.
Nhưng liên minh nhanh chóng gặp trục trặc: Liên Xô đã mua phần lớn sản lượng ngũ cốc của Iran, gây ra tình trạng thiếu bánh mì và bạo loạn trên đường phố. Quân Đồng minh đàn áp nổi dậy và người Mỹ nhanh chóng vận chuyển ngũ cốc tới để bù đắp cho tổn thất. Liên Xô sau đó đã cố gắng kích động để lật đổ shah bằng cách ủng hộ Đảng Tudeh (tiếng Ba Tư có nghĩa là “quần chúng”) mà họ tin rằng sẽ hào phóng hơn trong các hợp đồng khai thác dầu mỏ. Các lực lượng Tudeh đã tạm thời chiếm được miền bắc Iran vào tháng 12/1944.
Khi chiến tranh kết thúc, quân Đồng minh bắt đầu rời khỏi Iran như đã hứa, ngoại trừ Liên Xô. Khiếu nại đã được gửi đến Liên Hiệp Quốc, Mỹ và Anh đã gây áp lực, vì điều này đã vi phạm một trong những điều khoản của Hiệp ước Liên minh. Liên Xô cuối cùng cũng bắt đầu rút khỏi Iran vào tháng 04/1946, nhưng ngay cả khi rút lui, họ vẫn tiếp tục kích động các cuộc nổi loạn đẫm máu hơn giữa chính phủ shah và phe Tudeh; phe Tudeh đã bị đánh bại hoàn toàn vào tháng 12/1946 và shah đã tuyên bố tình trạng thiết quân luật.
