Xứ Phù Tang và những bí ẩn lịch sử

Tác giả: Phạm Thị Thu Giang

Không hiểu từ đâu và bao giờ, “Phù Tang” đã mặc nhiên trở thành một mỹ từ để chỉ nước Nhật trong tiếng Việt. Từ này thường được người ta dùng trong các áng văn chương, các bài báo, các chương trình truyền hình hay trong cả các văn bản mang tính chất ngoại giao khi muốn ca tụng vẻ đẹp thiên nhiên, đất nước, con người Nhật Bản. Qua một cuộc điều tra nhỏ tiến hành với 50 người Việt và 50 người Nhật đã cho thấy hầu hết người Việt đều khẳng định “Phù Tang” là Nhật Bản hoặc một vùng của Nhật Bản, trong khi những người Nhật được hỏi lại tỏ ra lúng túng khi phải lựa chọn câu trả lời trắc nghiệm mà một trong số đó là đất nước của họ. Trong một lần phải làm phiên dịch cho cuộc nói chuyện giữa những người Việt và những người Nhật, người viết bài này đã dịch trực tiếp từ “Phù Tang” ra thành Fusō (扶桑) nhưng đã vấp phải phản ứng của phía Nhật bởi có lẽ họ nghi ngờ tính chính xác của từ dùng đó. Vậy, khoảng cách giữa hai cách nhìn nhận này là do đâu, thực chất “Phù Tang” là gì, “đất nước Phù Tang” nằm ở đâu? Đây là những vấn đề thú vị, trong đó chứa đựng những bí ẩn của lịch sử mà đến nay vẫn chưa có câu trả lời đủ sức thuyết phục.

1. Về từ “Phù Tang” và “Phù Tang quốc”

Thông thường, Phù (扶) được hiểu với nghĩa là phù trợ, giúp đỡ, còn “Tang”(桑) vốn là từ để chỉ cây dâu. Nhưng khi ghép hai chữ Hán với nghĩa không ăn nhập nhau này thành một từ “Phù Tang” thì sẽ phải cắt nghĩa như thế nào? Có lẽ đây cũng là lý do tại sao không chỉ ở những nước không có cơ duyên với chữ Hán, mà cả những nước dùng chữ Hán ngàn năm nay người ta vẫn không thể hiểu được nghĩa của từ này nếu không dựa vào một cuốn từ điển nào đó.

Theo từ điển song ngữ Nhật – Việt do Onochi Seiji biên soạn và phát hành năm 1979^[1] thì “Phù Tang” được giải thích với ba nghĩa: 1. Là cây mặt trời (thần thoại); 2. Phía Đông; 3. Đất nước mặt trời mọc (Nhật Bản). Từ điển Việt Nhật thì giải thích một cách đơn giản: “扶桑(d) phù tang, Nhật Bản”^[2]. Điều đáng chú ý là ở nghĩa thứ ba trong cuốn từ điển của Onochi mà nguyên bản tiếng Nhật có ghi: “日の出の国（日本）”. Ở trên đã tạm dịch từ “国” (quốc) là “đất nước”, tuy nhiên trong tiếng Nhật vẫn có thể dịch là “vùng” hoặc “miền”, chứ không hẳn là để chỉ một quốc gia, đất nước có lãnh thổ và thể chế chính trị nhất định. Từ đó, người đọc có quyền đưa ra phản biện rằng, vùng (“miền” hay thậm chí là “đất nước”) mặt trời mọc, tức là nơi nằm ở phía Đông so với vị trí của chủ thể lời nói trên, chứ không nhất thiết phải là từ để chỉ Nhật Bản. Dù vậy, đây chỉ là từ điển về ngôn ngữ nên khó có thể đòi hỏi những chứng cứ lịch sử chặt chẽ hơn. Tuy nhiên, hai cuốn từ điển Nhật – Việt được những chuyên gia Nhật Bản biên soạn sau đó^([3]) lại không hề nhắc đến từ Phù Tang. Đây chỉ là ngẫu nhiên hay có sự chủ ý của những người biên soạn là điều hứa hẹn nhiều chi tiết thú vị.

Tương tự như từ điển Việt – Nhật, từ điển Nhật-Trung cũng giải thích một cách đơn giản: “Fusō (danh từ): Phù Tang, Nhật Bản”. Trong Đại từ điển tiếng Trung do Trường Đại học Daito Bunka của Nhật Bản biên soạn có giải thích về “Phù Tang” với 3 nghĩa: (1) Là loại cây lớn ở biển Đông Hải theo truyền thuyết thời cổ đại; (2) Tên một quốc gia cổ ở biển Đông Hải, chỉ Nhật Bản; (3) Chỉ cây “Phật Tang”, tức một loài dâm bụt^[4]. Tuy nhiên, từ điển điển cố tiếng Trung thì chỉ trích dẫn các thư tịch cổ trong đó có chữ “Phù Tang” như “Sơn hải kinh”^[5]…

Trong hệ thống từ điển của Nhật-Nhật, các loại từ điển có khả năng đề cập đến từ “Phù Tang”, đó là từ điển chữ Hán, từ điển quốc ngữ (tương đương với từ điển tiếng Việt) và các loại từ điển liên quan đến lịch sử Nhật Bản, Trung Quốc hay vùng Đông Á, Châu Á nói chung. Đại từ điển Hán Hòa^([6]), bộ từ điển chữ Hán được coi là đồ sộ nhất của Nhật Bản giải thích kỹ lưỡng nghĩa của các từ. Theo đó, chữ “phù”(扶) gồm 15 nghĩa như giúp đỡ; bảo vệ; nâng đỡ; gắn với…; dựa theo, theo…; men theo…; phát triển, hưng thịnh…^([7]) Mặc dù cuốn từ điển không đưa ra nghĩa nào của từ “phù” ứng với từ Phù Tang nhưng có lẽ nếu tư duy một cách thông thường thì nghĩa “phát triển, hưng thịnh” là có thể kết hợp với từ “tang” một cách lô-gíc nhất.

Tuy nhiên, trong mục “Phù Tang” có giải thích với 6 nghĩa như sau: (1) Tên một loại thần mộc ở Đông Hải; (2) Tên một loại cây giống cây cứu rừng và người xứ Phù Tang hay ăn lá đó; (3) Tên một loại thực vật được trồng ở phía Nam. Lá giống lá dâu, hoa có ba loại, loại màu trắng, vàng và hồng, trong đó màu hồng lá quý nhất; (4) Tên một nước ở phía Đông; (5) Truyền rằng để chỉ nước Nhật; (6) Tên tự của Tôn Thừa Ân đời nhà Thanh^([8]). Điều đáng chú ý ở đây là nghĩa thứ (5) mà dẫn chứng được đưa ra ở đây là bài thơ “Tống mật thư Triều giám hoàn Nhật Bản thi” của Vương Duy, một trong những thi sĩ lớn thời nhà Đường. Ở đây xin tạm dịch là: “Thơ tống biệt Mật thư giám họ Triều về Nhật Bản”. Tương truyền Abe Nakamaro đã được cử làm sứ giả sang nhà Đường vào năm 717 nhưng sau đó ở lại (bị giữ lại?), làm đến chức Mật thư giám và mang họ Triều. Vì vậy, đây được coi là bài thơ Vương Duy viết tặng Abe Nakamaro khi ông từ biệt để trở về bản quốc. Cuốn từ điển có trích hai câu bài thơ ngũ ngôn đó như sau:” Hương quốc Phù Tang ngoại. Chủ nhân độc đảo trung”. Điều này có nghĩa là quê hương của Abe Nakamaro là ở “Phù Tang ngoại”, tức là nơi nằm ngoài và xa hơn cả Phù Tang, hơn nữa vị quân chủ của nước đó (xây dựng quốc gia) ở giữa đảo. Từ bài thơ này có thể thấy Vương Duy cho Nhật Bản là đất nước nằm ngoài Phù Tang, chứ không phải Phù Tang. Vì vậy, khó thể lấy đây làm dẫn chứng cho kết luận: Phù Tang là từ để chỉ đất nước Nhật Bản. Hơn nữa, trong mục “Phù Tang quốc”, ngoài nghĩa chỉ nước ở phía Đông chung chung, cuốn từ điển còn giải thích nghĩa thứ hai là: “Truyền rằng để chỉ Nhật Bản” như trong mục “Phù Tang”. Tuy nhiên dẫn chứng ở đây lại là bài thơ “Tống di thượng nhân quy Nhật Bản thi” của Vương Miện^([9]) với hai câu thơ thất ngôn:” Thượng nhân trú cận Phù Tang quốc. Ngã gia diệc tại Bồng Lai khâu”, hàm ý về sự xa cách Thượng nhân ở gần Phù Tang quốc mà ta (Vương Miện) lại ở tận chốn Bồng Lai. Và ở đây cũng cần chú ý đến chữ “trú cận”, tức “ở gần”, chứ không phải “ở tại”.

Trong cuốn từ điển Nihon Kokugo Daijiten^([10]) không có từ “Phù Tang”, chỉ có từ “Phù Tang quốc”, nhưng cũng không giải thích nghĩa mà thuần túy trích dẫn các nguồn sử liệu trong đó xuất hiện từ này. Khác với Nihon Kokugo Daijiten, Từ điển Kōjien^([11]), tái bản có bổ sung lần thứ 6 vào năm 2008 mạnh dạn hơn với cách giải thích: “Phù Tang” theo “Sơn Hải kinh”^([12]) là “thần mộc” ở biển phía Đông, nơi mặt trời mọc, còn theo “Nam sử”^([13]) thì đó là từ chỉ đất nước nằm ở phía Đông của Trung Quốc và là tên gọi khác của Nhật Bản(日本国の異称)”. Cũng giống một số từ điển quốc ngữ khác, Kōjien đã dựa vào sử sách Trung Hoa để giải thích nghĩa của từ “Phù Tang”. Tuy nhiên, điều đáng chú ý là trong khi các tư liệu cổ của Trung Hoa chỉ đề cập “Phù Tang” là “thần mộc”, “Phù Tang quốc” là đất nước ở phía Đông của Trung Quốc nói chung mà không đặc định đó là cây dâu hay đất nước Nhật Bản, nhưng Kōjien lại đưa ra lý luận bắc cầu “là tên gọi khác của Nhật Bản” mà không có căn cứ xác thực.

So với từ điển quốc ngữ, các từ điển chuyên ngành lịch sử lại khá dè dặt khi đưa ra từ “Phù Tang” hay “Phù Tang quốc”. Nihonshi Kojiten là một trong số ít từ điển lịch sử đề cập đến “Phù Tang quốc”. Theo đó, “Phù Tang quốc là đất nước nằm ở Đông Hải xa xôi vào thời cổ đại của Trung Quốc. Từ này đã được ghi lại trong “Sơn Hải kinh”, “Hoài Nam tử”, “Lương thư”, “Nam sử Đông di truyện”. Ảnh hưởng từ đó, cũng có thể thấy từ này được ghi trong “Nihon shoki”^([14]) và “Sandai Jitsuroku”^([15]). Ở Trung Quốc, từ này chỉ tồn tại về mặt khái niệm, nhưng vào thời cổ đại ở Nhật Bản người ta lại cho đó là từ để chỉ Nhật Bản, nên đã xuất hiện các tên thư tịch cổ như “Phù Tang tập” hay “Phù Tang lược ký”. Vào thời kỳ sau đó, trong các cuốn như “Jinnō Shōtōki”^([16]) hay “Kagakushū” người ta có cách hiểu cho rằng, Trung Quốc đã sử dụng từ này như một biệt danh để chỉ nước Nụy (倭)”^([17]).

Về tổng quan, có thể thấy trong số rất nhiều loại từ điển quốc ngữ và từ điển chuyên về lịch sử của Nhật Bản thì chỉ có một số ít từ điển đề cập đến “Phù Tang”, “Phù Tang quốc”. Dù có đề cập đến, những người biên soạn cũng chỉ dựa vào nguyên bản nguồn cổ sử của Trung Hoa và dè dặt khẳng định đó là tên gọi của Nhật Bản vào thời cổ đại. Hơn nữa, không cuốn từ điển nào bàn về hai khái niệm trong xã hội Nhật Bản từ sau thời cổ đại, đặc biệt là hiện đại ngày nay. Ở đây có hai vấn đề được đặt ra. Một là thư tịch cổ Trung Hoa đã viết về “Phù Tang”, “Phù Tang quốc” như thế nào và hai là người Nhật đã tiếp nhận chúng ra sao?

2. “Phù Tang”, “Phù Tang quốc” qua các thư tịch cổ Trung Hoa và các thuyết về vị trí của “Phù Tang quốc”

Ở Trung Quốc, Phù Tang được nhắc đến trong các tác phẩm văn chương thời cổ đại như “Đông quân” thời Chiến quốc, “Lữ thị xuân thu” thời Tần, “Sơn Hải kinh”, “Hoài Nam tử” thời Tiền Hán, “Luận hành”, “Thuyết văn” thời Hậu Hán khi muốn tán dương về một vùng đất nào đó, trong đó có cả trường hợp Nhật Bản.

Tuy nhiên, các chính sử lại chép tên “Phù Tang quốc” như một thực thể tồn tại cùng các nước khác trong khu vực như Cao Cú Ly, Bách Tề, Tân La, Nụy, Văn Thân, Đại Hán…chứ không đơn thuần là một mỹ từ dùng để tán dương. “Nam Tề thư” có nhắc đến “Phù Tang” trong mục “Man- Đông Nam di liệt truyện”, nhưng tiếc rằng chỉ liệt kê tên:” Đông di hải ngoại, Hát Thạch, Phù Tang”, mà không viết chi tiết về các quốc gia cổ này.

Tiếp đó, cuốn “Lương thư” nhắc đến Phù Tang nhiều hơn, cụ thể là ở các phần “Chư di truyện”, “Đông di chi quốc” và một mục riêng viết về đất nước Phù Tang, trong đó có ghi: “Nhà Lương hưng thịnh, theo đó một số nước khác cũng nổi lên. Phù Tang quốc là nước chưa từng nghe thấy xưa nay, nhưng vào năm Phổ Thông^([18])thời Lương, một đạo nhân xưng là người của nước đó vào yết kiến. Nhờ vậy mà đã hiểu tường tận về nước này. Xin được ghi lại cả câu chuyện đó ở đây”. Và câu chuyện kể rằng vào năm Phổ Thông đời nhà Lương, có một nhà sư xưng danh là Tuệ Thâm đến từ nước Phù Tang xin vào yết kiến triều đình. Theo Tuệ Thâm, nước này nằm ở phía Đông Trung Quốc, cách nước Đại Hán hơn 2 vạn lý. Ở đó có rất nhiều cây Phù Tang, nên gọi là Phù Tang quốc. Đặc điểm của loại cây này được tả như sau: Lá thì như lá cây cứu rừng, chồi non như chồi măng, nên mọi người thường lấy cái đó ăn. Quả thì đỏ như quả lê. Người ta thường tích vỏ cây này lại để làm vải, từ đó may quần áo. Thời không có tường thành, người ta thường trồng cây này để làm rào chắn. Thời xuất hiện chữ viết thì người ta dùng vỏ cây để làm giấy….Hơn nữa, từ năm Đại Minh thứ 2 (458) đã có 5 nhà sư từ Kế Tân (nay thường gọi là Kashmir) mang Phật giáo đến truyền bá. Đây là những thông tin vô cùng quan trọng để hiểu về đất nước Phù Tang cũng như lịch sử du nhập Phật giáo.

Để biết Phù Tang nằm ở đâu, trước hết cần phải xác định được vị trí của nước Đại Hán. Theo phần ghi chép về các nước Đông di trong “Lương thư” thì nước Văn Thân nằm cách nước Nụy hơn 7000 lý về phía Đông Bắc, còn nước Đại Hán thì cách nước Văn Thân hơn 5000 lý về phía Đông. Nếu nước Đại Hán theo lời kể của Tuệ Thâm trùng với nước Đại Hán trong ghi chép về Đông di này của “Lương thư” thì Phù Tang sẽ nằm cách xa nước Nụy hơn 30.000 lý. Theo đó, vị trí của Phù Tang sẽ được xác định tùy vào vị trí của nước Nụy và độ dài của lý được sử dụng thời bấy giờ. Nhưng đây là điều không dễ dàng, bởi hiện nay mặc dù phần đông chuyên gia cho rằng trung tâm của nước Nụy vào thế kỷ thứ 5 là ở vùng Kinki (Cận-cơ) của Nhật Bản nhưng vẫn có người lại khẳng định là ở phía Bắc vùng Kyūshū (Cửu-Châu). Hơn nữa, tùy từng thời đại khác nhau mà kích thước lý lại thay đổi. Thường 1 lý dao động từ 400m đến 500m, nhưng trên thực tế kiểm chứng các sử liệu Trung Hoa, người ta cho rằng nếu không tính một lý bằng 70-80m thì sẽ không hợp lý. Từ đây, nếu tính 1 lý bằng 400-500m thì Phù Tang cách nước Nụy 12.000.000-15.000.000m. (12.000-15.000km), nghĩa là nằm ngoài vùng Đông Á hiện nay. Nhưng nếu tính 1 lý bằng 70-80m thì khoảng cách giữa Phù Tang với nước Nụy là 2.100-2.400km, nghĩa là không phải không có khả năng nằm ở khu vực nào đó trên nước Nhật ngày nay.

Từ kích thước này đã nảy sinh nhiều thuyết khác nhau về vị trí của Phù Tang. Có người cho Phù Tang nằm ở vùng Kyūshū, nhưng cũng có người khẳng định là ở vùng Kantō hoặc cùng Tōhoku. Trên cơ sở tổng kết toàn bộ những nghiên cứu về đất nước Phù Tang từ trước tới nay và phân tích kỹ lưỡng những sử liệu có liên quan, Iki Ichirō, một trong những nhà nghiên cứu nghiệp dư nhưng vô cùng nhiệt huyết tìm hiểu vấn đề này thì Phù Tang là ở vùng Kansai của Nhật Bản^([19]). Tuy nhiên, không ít ý kiến lại cho rằng Phù Tang không nằm trong khuôn khổ quần đảo Nhật Bản mà có thể là Cao Cú Ly xưa, thuộc bán đảo Triều Tiên ngày nay. Hơn nữa, các nhà nghiên cứu phương Tây lại nghiêng về quan điểm cho Phù Tang là ở Sakkalin thuộc Cộng hòa liên bang Nga hoặc xa hơn nữa là Mexico chủ yếu dựa vào dữ liệu Phù Tang cách Đại Hán hơn 2 vạn lý, Đại Hán cách Văn Thân hơn 5000 lý về phía Đông và Văn Thân cách nước Nụy hơn 7000 lý về phía Đông Bắc. Ngay từ thế kỷ 18, các nhà nghiên cứu Châu Âu đã dựa vào các sử liệu Trung Hoa để chứng minh Phù Tang là một quốc gia cổ đại thuộc Châu Mỹ và mối giao lưu có từ thời cổ đại giữa các nước phương Đông với Châu Mỹ^([20]). Mặc dù thừa nhận không có cơ sở chứng minh được Huệ Thâm đã vượt biển bằng cách nào, nhưng nhà báo Sử Thạch và những nhà nghiên cứu khác của Trung Quốc như Châu Khiêm Chi, Đặng Thác…cũng ủng hộ ý kiến cho rằng Phù Tang là ở Châu Mỹ và khẳng định thực ra Tuệ Thâm mới là người đầu tiên tìm ra Châu Mỹ.

Ngoài ba bộ sử “Nam Tề thư”, “Lương thư”, “Nam sử”, Phù Tang còn được nhắc đến trong các cuốn “Thông điển” thời Đường, “Thái Bình ngự lãm”, “Sách phủ nguyên quy”, “Thông chí” thời Bắc Tống, “Văn hiến thông khảo” thời Nguyên, “Lương tứ công ký” thời Lương…nhưng đều không cung cấp được những thông tin chi tiết.

Như vậy, mặc dù được ghi lại trong các thư tịch cổ Trung Quốc nhưng có sự khác nhau giữa “Phù Tang” được dùng như một mỹ từ với “Phù Tang” để chỉ tên một nước có tồn tại thực. Tuy nhiên, những ghi chép trong chính sử không thống nhất, nhiều chỗ bất hợp lý nên đến nay vẫn chưa có bằng chứng xác thực về sự tồn tại cũng như vị trí cụ thể của đất nước Phù Tang.

3. “Phù Tang” qua cách nhìn của người Nhật

Ở Nhật Bản, có lẽ từ Phù Tang được biết đến nhiều nhất qua tên tác phẩm “Fusō ryakki” (Phù Tang lược ký) của nhà sư Kōen (Hoàng Viên, ?-1169) chùa Enryakuji^([21]). Trong bộ sách được cho rằng gồm 30 tập này, Kōen đã tóm lược lại lịch sử Nhật Bản từ đời Thiên hoàng Jimmu (Thần-Vũ)^([22]) đến năm Khoan Trị thứ 8 (1094) đời Thiên hoàng Horikawa. Tuy nhiên, vì là một nhà sư nên Kōen đã viết thiên về lịch sử của giới Phật giáo nhiều hơn là lịch sử Nhật Bản nói chung. Mặc dù khó có thể sử dụng những ghi chép trong trước tác này như những sử liệu do độ chính xác không cao, nhưng ở đó đã ghi lại được những câu chuyện truyền miệng mà không thể tìm thấy trong chính sử. Ở đây, “Phù Tang” chỉ được dùng để chỉ đất nước Nhật Bản ở phần đầu đề, nên khó có thể hiểu được nhận thức của bản thân Kōen về cách gọi này.

Trước khi “Phù Tang lược ký” của nhà sư Kōen ra đời, trong tác phẩm “Sandai Jitsuroku” (Tam đại thực lục) do hai học giả lúc bấy giờ là Fujiwara-no -Tokihira và Sugahara-no-Michizane biên soạn vào năm 901 theo chiếu chỉ của triều đình có nhắc đến “Phù Tang”. Tuy nhiên, các bộ sử trước đó như “Nhật Bản thư kỷ” và “Cổ sự ký” lại đều không hề đề cập đến.

Vào giữa thời Edo, nhà Quốc học Matsushita Kenrin (1637-1703) sau khi nghiên cứu hàng loạt thư tịch cổ viết về lịch sử Nhật Bản đã nhận ra rằng, Phù Tang không phải là từ để chỉ Nhật Bản. Trong “Dị bang chi sở xưng”, ông đã cho rằng Phù Tang là đất nước nằm ở phía Đông so với Nhật Bản, chứ không phải bản thân Nhật Bản.

Tuy nhiên, một trong bốn nhà Quốc học lớn nhất thời đó là Hirata Atsutane (1776-1843) đã mạnh mẽ phản đối ý kiến của Matsushita Kenrin bằng tác phẩm “Đại Phù Tang quốc khảo”^([23]). Vốn là người uyên bác không chỉ Nho giáo mà cả Phật giáo, Hà Lan học, Thần đạo, Binh pháp…và cổ súy mạnh mẽ cho tư tưởng Hoàng quốc, sùng bái Thiên hoàng, Hirata đã tầm chương trích cú nhiều kinh điển kim cổ để chứng minh cho quan điểm của mình rằng: Phù Tang là xứ sở linh thiêng nằm ở phía Đông, là nơi mặt trời mọc, là “Thần quốc” và là “Hoàng đại ngự quốc”. Có thể thấy, điều này đã có ảnh hưởng nhất định đến quan niệm về “Phù Tang” của người Nhật từ đó về sau.

Sau Hirata Atsutane, một nhà Đông phương học nổi tiếng, giáo sư Đại học đế quốc Tōkyō (nay là Đại học Tōkyō) là Shiratori Kurakichi (1865-1942) đã tổng kết lại những nghiên cứu ở cả Nhật Bản và trên thế giới về “Phù Tang”, “Phù Tang quốc”. Trên cơ sở đó ông đã khảo sát một cách công phu hầu như toàn bộ thư tịch cổ của Trung Quốc mà có xuất hiện từ “Phù Tang” hay “Phù Tang quốc”. Theo giáo sư Shiratori, từ cuối thời Chu người Trung Quốc đã biết đến cây Phù Tang và đất nước Phù Tang là nơi trồng giống cây này nhưng đất nước Phù Tang trong sử sách viết từ cuối thời Chu đến thời Hán khác với đất nước Phù Tang được nhắc đến trong “Lương thư” hay “Nam sử”. Từ đó ông chỉ trích rằng, đa số những nhà nghiên cứu đều không nhận ra sự khác nhau này và đây chính là lý do khiến họ quanh quẩn, không thoát ra khỏi vấn đề^([24]).

Phù Tang được nhắc đến lần đầu tiên là trong thơ của Khuất Nguyên vào thế kỷ thứ 4 trước công nguyên, trong đó từ Phù Tang không phải để chỉ tên một địa danh đặc định, mà đơn giản chỉ là viết về phía Đông, nơi mặt trời lên. Qua phân tích của giáo sư Shiratori, từ “Hậu Hán thư” có thể thấy quan niệm của người Trung Quốc thời cổ đại phía Đông là nơi hiền nhân, thần mộc sinh sôi, là xứ sở của đại nhân, quân tử và là miền đất bất tử. Phù Tang chính là miền đất ở phía Đông này và khi nhận thức về địa lý của người Trung Quốc càng mở rộng sang phía Đông thì Phù Tang lại càng dịch chuyển về phía Đông xa hơn nữa. Khi trời đất đối với người Hán chỉ hạn định trong phạm vi lưu vực sông Hoàng Hà thì Phù Tang là phía Đông tỉnh Sơn Đông ngày nay. Khi người Hán mở rộng khu vực ảnh hưởng thì Phù Tang lại là từ để chỉ miền đất thuộc Bán đảo Triều Tiên ngày nay. Và khi lãnh thổ mở rộng đến vùng Yến Tề thì vị trí của xứ sở Phù Tang trong quan niệm của họ lại tiệm tiến tiếp sang phía Đông, tức lãnh thổ Nhật Bản ngày nay. Theo sử sách thời đó, người Trung Quốc đã biết rõ về Nụy quốc với tên gọi Nhật Bản, nhưng về Phù Tang thì chỉ biết mơ hồ rằng nằm ở phía Đông của Nụy quốc và cách Trung Quốc hơn 3 vạn lý. Hơn nữa, nhiều sử liệu còn cho thấy, quan niệm về xứ sở Phù Tang còn gắn với tư tưởng âm dương ngũ hành. Và đây chính là điểm khác với xứ sở Phù Tang được chép trong “Lương thư” hay “Nam sử”.

Theo Shiratori, trong “Lương thư”, Phù Tang đã được ghi chép như một quốc gia tồn tại thực, chứ không còn là một xứ sở trong quan niệm hay tưởng tượng của người Trung Hoa nữa. Tuy nhiên, theo những gì nhà sư Tuệ Thâm kể về đặc điểm của cây Phù Tang, giáo sư Shiratori đã phân tích và cho rằng không thể có một loại thực vật nào có đặc điểm như vậy. Từ đây đã dẫn ông đi đến nghi vấn toàn bộ nội dung về đất nước Phù Tang được chép trong “Lương thư” và trên cơ sở khảo sát kỹ lưỡng, có đối chiếu, so sánh với những ghi chép trong các thư tịch cổ khác, ông đã đưa ra một kết luận làm chấn động giới nghiên cứu lúc bấy giờ, rằng: “Có thể nói, nhân vật có tên Tuệ Thâm chính là kẻ lừa bịp thành công nhất trên thế giới”^([25]).

Ảnh hưởng từ kết quả nghiên cứu của giáo sư Shiratori, từ đó đến nay các nhà nghiên cứu lịch sử Nhật Bản thường tránh đề cập đến vấn đề này. Tiếp đó, trước chiến tranh thế giới có nhà nghiên cứu Akamatsu Bunnosuke hay thập kỷ 90 của thế kỷ trước có những công trình của nhà nghiên cứu Iki Ichirō có tiến hành nhìn nhận lại kết quả nghiên cứu của giáo sư Shiratori, nhưng dường như chưa đủ sức thuyết phục.

Trên thực tế, hiện nay ở Nhật Bản, Fusō (Phù Tang) còn được sử dụng với tư cách là tên gọi trong các trường hợp sau:

• Địa danh: Aichi-ken, Niwa-gun, Fusō-chō
• Hokkai-dō, Abuta-gun, Kucchan-chō, Fusō Tochigi-ken, Oyama-shi, Fusō-chō
• Tên công ty: Công ty cổ phần chế biến thuốc Fuso (Fuso Pharmaceutical Industries. Ltd)
• Công ty bất động sản Fuso Lexel (Từ 1/3/2009 đã bị sát nhập vào Công ty bất động sản Daikyō), Nhà xuất bảnFuso (Fusosha)
• Công ty cổ phần điện tử viễn thông Fuso Dentsū (Fuso Dentsu Co,.Ltd)
• Công ty cổ phần hóa học công nghiệp Fuso (Fuso Chemical Co,.Ltd)
• Công ty cổ phần xây dựng công nghiệp Fuso (Fuso Water Industries Co,.Ltd)
• Công ty cổ phần cao su Fuso (Fuso Rubber Co,.Ltd)

Tại sao các địa danh và các công ty trên lại lấy tên Phù Tang lại là một vấn đề cần phải tầm cứu tiếp theo, nhưng ở đây chỉ xin nhắc lại rằng, mặc dù có tồn tại địa danh và tên các công ty như trên, nhưng trong tâm thức của người Nhật hiện nay sự tồn tại của từ Phù Tang với tư cách là từ để chỉ đất nước của họ đã rất mờ nhạt. Có ý kiến cho rằng, có chăng chỉ là những hậu duệ tư tưởng của Hirata Atsutane, tức những người cổ súy cho chế độ Thiên hoàng, cho tư tưởng dân tộc chủ nghĩa mà đã bị phê phán kịch liệt từ sau sự thất bại trong Chiến tranh Thế giới thứ hai.

Như vậy, qua việc tổng kết các kết quả nghiên cứu về bản thân cây Phù Tang và xứ sở Phù Tang có thể thấy một thực tế là sử sách Trung Hoa ghi chép không thống nhất về cây Phù Tang cũng như xứ sở mang tên loại thực vật này. Khi thì Phù Tang được dùng như một mỹ từ, một khái niệm mang tính ước lệ và tưởng tượng, nhưng có khi lại để chỉ một quốc gia tồn tại thực. Chính sự mâu thuẫn và khiếm khuyết về nguồn sử liệu này đã dẫn đến những quan điểm khác nhau giữa các nhà nghiên cứu mà không dễ đi đến một lời giải thích đáng.

Trước một thực tế như vậy chỉ có thể nói rằng việc dùng một cách phổ biến từ “đất nước Phù Tang”, “xứ sở Phù Tang” để chỉ đất nước Nhật Bản trong tiếng Việt là một sự xa rời với những hiểu biết đó. Điều này cũng giống như việc gọi một người bằng cái tên mà bản thân họ không hề nhận thức đó là tên của mình. Hiện nay, mối giao lưu giữa hai nước Việt Nam-Nhật Bản không chỉ dừng ở lĩnh vực kinh tế, chính trị mà mở rộng sang cả lĩnh vực văn hóa, nhưng khi nói đến Việt Nam, không ít người Nhật cũng mới chỉ biết chủ yếu đến Chiến tranh Việt Nam (tức cuộc chiến tranh chống Mỹ cứu nước), và người Việt khi nhắc đến thành công Nhật Bản có lẽ sẽ nhớ ngay đến cuộc Minh Trị duy tân… Đó không phải là sai, nhưng không thể phủ nhận rằng những hiểu biết đó chưa phản ánh hết thực tế. Diện mạo Việt Nam đã khác xa so với những năm sau chiến tranh và Nhật Bản ngày nay không còn là Nhật Bản của những năm Minh Trị cũng như lịch sử của Nhật Bản không chỉ có duy nhất trang sử chói lọi là cuộc Minh Trị duy tân. Qua một trường hợp cụ thể về từ dùng “Phù Tang”, người viết bài này nhận thấy việc hiểu biết về văn hóa các nước là điều vô cùng cần thiết để lấp đầy những khoảng cách, những nhận thức “lạc hậu” để từ đó tạo dựng sự hiểu biết lẫn nhau. Tuy nhiên, ở đây chỉ có một hy vọng nhỏ rằng, mỗi người đọc sẽ hiểu và thận trọng hơn trong cách dùng từ Phù Tang, đặc biệt là trên những phương tiện thông tin đại chúng.

TS. Phạm Thị Thu Giang công tác tại Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội.

————-

Chú thích

^[1] 小野地成次、『ベトナム語辞典』、風間書房、1979 (Onochi Seiji, Từ điển tiếng Việt, Nxb Kazama Shobō, năm 1979)