Nguồn: “Nursultan Nazarbayev, Kazakhstan’s strongman, resigns”, The Economist, 21/03/2019.
Biên dịch: Phan Nguyên
Nếu một lãnh đạo nắm quyền suốt 30 năm, sẽ thật hợp lý khi cho rằng ông ta sẽ chỉ rời chức vụ đó sau một cuộc đảo chính hoặc trong một cỗ quan tài. Nhưng Nurultan Nazarbayev, 78 tuổi, người đã lãnh đạo Kazakhstan từ năm 1989, đang cố gắng tìm cách thứ ba. Vào ngày 19/03/2019, ông đã lên sóng truyền hình để tuyên bố nghỉ hưu và từ bỏ chức tổng thống của quốc gia Trung Á giàu dầu mỏ này. Thông báo này đánh dấu sự kết thúc của một kỷ nguyên, không chỉ đối với Kazakhstan mà còn đối với khu vực: Ông Nazarbayev là nhà lãnh đạo thời kỳ Xô viết cuối cùng còn nắm quyền. Khi người cựu công nhân ngành thép này lên làm lãnh đạo, Kazakhstan vẫn còn là một phần của Liên Xô. Ông chủ trì việc giành độc lập cho Kazakhstan vào năm 1991 và đã nắm quyền kể từ đó tới giờ.
Là một người chuyên “diễn” tới những giây cuối cùng, ông Nazarbayev đã ký sắc lệnh từ chức ngay trên sóng truyền hình trực tiếp. Vào ngày 20/03/2019, Kassym-Zhomart Tokayev, vị Chủ tịch Thượng viện 65 tuổi, đã tuyên thệ nhậm chức tổng thống trong phần còn lại nhiệm kỳ của ông Nazarbayev, theo như hiến pháp quy định. Ông Tokayev đã ngay lập tức ra lệnh đặt lại tên của Astana, thành phố thủ đô mà ông Nazarbayev thành lập, thành Nursultan để vinh danh ông. Shymkent, thành phố lớn thứ ba của Kazakhstan, cũng nhanh chóng đổi tên đường phố chính của mình thành Nazarbayev.
Từ lâu đã có tin đồn rằng ông Nazarbayev đang chuẩn bị từ chức. Tuy nhiên, sức khỏe thể chất và tinh thần của ông có vẻ vẫn còn tốt; và không có dấu hiệu nào cho thấy thông báo trên sẽ được đưa ra trong tuần này. Một nửa dân số 18 triệu người của Kazakhstan chưa bao giờ biết đến bất kỳ một nhà lãnh đạo nào khác. Ông Nazarbayev nói rằng đã đến lúc trao quyền lực cho thế hệ trẻ hơn. Nhưng việc nghỉ hưu của ông không phải là một sự rút lui lịch thiệp mà chủ yếu là một động thái được thiết kế nhằm cho phép ông quản lý quá trình chuyển giao quyền lực sang một nhà lãnh đạo mới, giống như cách ông đã quản lý mọi khía cạnh khác của đời sống chính trị Kazakhstan trong nhiều năm qua.
Ra đi nhưng không bị lãng quên
Ông Nazarbayev có tư cách pháp lý đặc biệt vốn trao cho ông quyền lực đáng kể sau khi nghỉ hưu. Nhà Lãnh đạo Quốc gia (chức danh chính thức của ông) vẫn sẽ làm chủ tịch Hội đồng An ninh, qua đó cho phép ông có ảnh hưởng trực tiếp lên các lực lượng vũ trang. Ông cũng có quyền can thiệp vào việc hoạch định chính sách cho đến hết đời. Ông được miễn truy tố cho các hành động mà ông đã thực hiện trong thời kỳ còn nắm quyền. Tài sản của ông và gia đình cũng không thể bị tịch thu. Con gái lớn của ông, Dariga Nazarbayeva, đã thay thế ông Tokayev làm chủ tịch Thượng viện, đặt bà vào vị trí kế vị chức tổng thống tiếp theo.
Bằng cách bảo đảm nền độc lập của Kazakhstan, ông Nazarbayev thực sự đã đưa nó lên bản đồ thế giới, như ông đã chỉ ra trong bài phát biểu từ chức của mình. Ông đã giữ Kazakhstan ở đó bằng cách duy trì mối quan hệ thân mật với các nước láng giềng khổng lồ của mình, Nga và Trung Quốc, cũng như với Mỹ. Ông Nazarbayev cũng bày tỏ niềm tự hào về sự hòa hợp tương đối giữa hơn 100 sắc tộc ở Kazakhstan. Ông cũng được ghi nhận vì đã đưa đất nước ra khỏi tình trạng trì trệ kinh tế thời kỳ hậu Xô-viết thành một nền kinh tế thịnh vượng nhờ đô la dầu lửa, mặc dù ông không đề cập đến việc những tay chân thân tín của ông đã được hưởng lợi nhiều hơn người dân bình thường. Tuyên bố gây sốc nhất của Nazarbayev là ông đã xây dựng một nền dân chủ, bất chấp việc ông đã nắm quyền ba thập niên thông qua bầu cử gian lận, bỏ tù các nhà phê bình và bịt miệng truyền thông.
Bầu cử sẽ được tổ chức vào cuối năm tới, mặc dù không loại trừ khả năng sẽ có bầu cử sớm. Ông Nazarbayev không nêu tên một ứng cử viên mà ông ưa thích nào, nhưng dường như không thể tin được là ông không có sẵn một người nào đó trong tâm trí. Đó có thể là ông Tokayev hoặc một đồng minh trẻ hơn, như Askar Mamin, 53 tuổi, người được thăng chức thủ tướng trong một cuộc cải tổ nội các gần đây. Nếu ông dự định cho con gái mình trở thành tổng thống thì ông đã cẩn thận để không phát đi tín hiệu đó một cách công khai.
Vị tổng thống mới chắc chắn sẽ không xuất thân từ hàng ngũ phe đối lập vì ông Nazarbayev đã loại bỏ sự tồn tại của nó. Người kế vị mà ông chọn gần như chắc chắn sẽ nhậm chức sau một cuộc bầu cử hình thức mặc dù có lẽ không phải với số phiếu bầu lên tới 98% mà ông Nazarbayev thường giành được suốt thời gian qua. Dường như ông Nazarbayev không có ý định tiến hành một sự mở cửa chính trị lớn, nếu không ông đã bắt đầu làm như vậy khi vẫn còn tại vị. Như cách ông trấn an người dân khi thông báo về quyết định quan trọng của mình: “Tôi vẫn sẽ ở lại bên các bạn”.
