Nguồn: Thomas Lim và Eric Ang, “Comparing Gray-Zone Tactics in the Red Sea and the South China Sea,” The Diplomat, 20/04/2024
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Các hoạt động của Houthi ở Biển Đỏ và các hành động của Trung Quốc xung quanh Bãi Cỏ Mây có những điểm tương đồng đáng chú ý về chiến thuật và phản ứng của các bên đối đầu.
Trong thời kỳ hỗn loạn trên biển, chiến thuật vùng xám đã trở thành công cụ ưa thích của các chủ thể muốn thúc đẩy lợi ích của mình mà không cần dùng đến xung đột quân sự trực tiếp. Về bản chất, chiến thuật vùng xám có nghĩa là các hoạt động trong ‘khoảng tối’ giữa hòa bình và chiến tranh. Những hành động như vậy có nguy cơ làm suy giảm quyền tự do hàng hải, một khái niệm trung tâm vốn củng cố sự ổn định kinh tế toàn cầu.
Hai trường hợp gần đây – các hoạt động của Houthi ở Biển Đỏ và các hành động của Trung Quốc quanh Bãi Cỏ Mây ở Biển Đông – cho thấy những điểm tương đồng đáng chú ý khi nói đến việc triển khai các chiến thuật vùng xám, dù được cắt ra từ các bối cảnh hoàn toàn khác nhau.
Một phân tích sâu về hai trường hợp này cho thấy những điểm tương đồng đáng kể trong chiến thuật và phản ứng của các bên đối đầu, với ba bài học quan trọng được rút ra cho cộng đồng quốc tế nhằm ứng phó với các diễn biến trong tương lai của chiến thuật vùng xám trên biển này.
Ván cờ ở Biển Đỏ
Đặt trụ sở tại Yemen, phong trào Houthi là một chủ thể phi nhà nước có thể được phân loại là một nhóm vũ trang có tổ chức với tham vọng chính trị. Kể từ vụ cướp một tàu chở hàng vào ngày 19/11/2023, Houthi được cho là đã nhắm mục tiêu vào các tàu có liên kết với Israel để ngăn Israel tấn công Palestine ở Gaza và Bờ Tây. Và kể từ tháng 3/2024, danh sách mục tiêu của họ đã tiếp tục mở rộng sang các tàu có liên kết với Mỹ và Anh.
Dù Houthi đã sử dụng lực lượng quân sự trên các tàu thương mại, luật pháp quốc tế hiện hành (bao gồm cả luật chiến tranh hải quân) không được áp dụng cho xung đột giữa các quốc gia và các chủ thể phi nhà nước. Việc phân loại Houthi là một chủ thể phi nhà nước tham gia vào các hoạt động vùng xám khiến cộng đồng quốc tế khó có thể đưa ra phản ứng tương xứng, bất chấp mối đe dọa mà hành động của Houthi gây ra đối với vận tải và an ninh hàng hải trong khu vực.
Ngoài ra, Houthi còn liên tục lan truyền thông tin sai lệch và tuyên truyền ủng hộ chính mình thông qua các nền tảng mạng xã hội, nhằm biện minh cho hành động của họ đồng thời làm suy yếu sự ủng hộ quốc tế dành cho các đối thủ. Chiến thuật này nhằm thách thức cách nhìn nhận tổng thể của quốc tế bằng cách nhấn mạnh tính chính nghĩa của Houthi trong việc gìn giữ các giá trị của họ và bảo vệ vị thế của họ trên thế giới – theo đó mô tả bất kỳ phản ứng nào được thực hiện (đặc biệt là các phản ứng của phương Tây) là những cuộc thập tự chinh thời hiện đại.
Điều quan trọng là Houthi đang nhắm mục tiêu chiến lược vào một “huyết mạch” vận tải hàng hải quan trọng ở Biển Đỏ – Eo biển Bab al-Mandab, nơi mà 25% lưu lượng hàng hóa hàng ngày của thế giới đi qua. Nhóm này đã sử dụng tên lửa, máy bay không người lái, và tàu không người lái chống lại các tàu dân sự không được vũ trang, làm gián đoạn thương mại hàng hải toàn cầu, và gây sức ép buộc các cường quốc khu vực phải đáp trả. Chiến thuật này tận dụng sự dễ tổn thương về mặt địa lý của huyết mạch này để tăng mức độ rủi ro cho cộng đồng quốc tế, và từ đó tăng trọng lượng cho các mục tiêu của Houthi.
Cuộc phong tỏa Bãi Cỏ Mây
Ở đầu bên kia thế giới, tần suất sử dụng các chiến thuật vùng xám của Hải cảnh (cảnh sát biển) và Hải binh (dân quân biển) Trung Quốc đã tăng lên kể từ tháng 2/2023, đặc biệt là xung quanh Bãi Cỏ Mây. Trung Quốc đang tìm cách ngăn chặn và cản trở các nhiệm vụ chuyển quân và tiếp tế của Philippines cho BRP Sierra Madre, một con tàu rỉ sét neo đậu gần Bãi Cỏ Mây từ năm 1999 và cho đến nay trở thành nơi đồn trú của Hải quân Philippines.
Đây là một biểu hiện khác của chiến thuật vùng xám, bao gồm việc sử dụng luật pháp (lawfare) để biện minh cho các hành động của Trung Quốc, sử dụng những cách diễn giải có chọn lọc để khẳng định nền tảng đạo đức, và sử dụng sự hiện diện liên tục để thể hiện thái độ hung hăng.
Trung Quốc đã cố gắng sử dụng luật pháp như một công cụ biện minh bằng cách thông qua Luật Hải cảnh vào cuối tháng 1/2021. Luật nội bộ này của Trung Quốc trao cho lực lượng Hải cảnh (và các lực lượng dưới quyền họ) quyền thực thi quyền tài phán tại các lãnh hải mà Trung Quốc tự tuyên bố chủ quyền. Dù có những điểm gây tranh cãi giữa Luật Hải cảnh và luật quốc tế, tức Công ước Liên Hiệp Quốc về Luật Biển (UNCLOS) – một công ước mà Trung Quốc là thành viên từ năm 1996 – Trung Quốc vẫn bỏ qua những khác biệt so sánh này, và biện minh rằng việc hành động của họ là hợp pháp theo phạm vi của Luật Hải cảnh.
Hơn nữa, Philippines đã bị các phương tiện truyền thông Trung Quốc mô tả là kẻ xâm phạm lãnh hải Trung Quốc, cáo buộc Philippines vi phạm Tuyên bố về Ứng xử của Các bên ở Biển Đông (DOC). Ngoài ra, các nhà nghiên cứu Trung Quốc cho rằng đất nước họ đã duy trì nền tảng đạo đức bằng cách tuân thủ đầy đủ DOC và rằng họ đã trục xuất một cách hợp pháp các tàu Philippines xâm phạm.
Tưởng chừng hợp lý, nhưng các tuyên bố có chọn lọc này đã bỏ qua thực tế rằng DOC là một thỏa thuận không mang tính ràng buộc, bắt nguồn từ các thành viên Hiệp hội Các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) đang có tranh chấp lãnh thổ với Trung Quốc. Những cách diễn giải có chọn lọc như vậy đã giảm nhẹ các hành động vi phạm của chính Trung Quốc gần Bãi cạn Scarborough kể từ năm 2012, cũng như các biện pháp cưỡng chế gần đây của các tàu Trung Quốc, dù DOC đã quy định chỉ sử dụng các phương thức hòa bình (không sử dụng vũ lực) để giải quyết các tranh chấp như vậy.
Cuối cùng, Hải cảnh Trung Quốc đã duy trì sự hiện diện gần như liên tục xung quanh Bãi Cỏ Mây thông qua sự hỗ trợ của các tàu dân quân biển. Các tàu này đã có nhiều hành động hung hăng như đâm và nhắm vòi rồng vào các tàu tiếp tế của Philippines, phong tỏa toàn bộ khu vực, và ngăn chặn các nỗ lực tiếp tế. Xét đến bản chất dân sự của lực lượng dân quân biển, hành động của họ đã xoá mờ ranh giới giữa thực thi pháp luật và hành động quân sự, khiến các quốc gia khó xác định được phản ứng thích hợp. Điều này cho phép Trung Quốc thể hiện sự hung hăng trong việc bảo vệ các yêu sách lãnh thổ ở Biển Đông, nhưng đồng thời tránh đối đầu quân sự trực tiếp giữa các bên.
Sự tương đồng trong chiến thuật vùng xám
Dù bối cảnh và động cơ đằng sau hai trường hợp này là khác nhau đáng kể, vẫn có những điểm tương đồng cần chú ý trong việc sử dụng chiến thuật vùng xám. Cả Houthi và Hải cảnh Trung Quốc đều hoạt động trong vùng nước tối bằng cách tận dụng các chủ thể phi quân sự. Houthi là một lực lượng ủy nhiệm phi quốc gia, trong khi dân quân biển của Trung Quốc có thể được xem là lực lượng bán quân sự hoặc ngư dân dân sự. Sự mơ hồ này đã xoá mờ ranh giới trách nhiệm giải trình, khiến việc thiết lập bất kỳ phản ứng quốc tế rõ ràng nào cũng trở nên khó khăn. Vũ khí hóa sự mơ hồ có chủ ý (hoặc vô ý) sẽ giúp giảm thiểu nguy cơ leo thang, đồng thời cho phép cả hai nhóm đạt được các mục tiêu chính trị của mình.
Hơn nữa, cả hai trường hợp đều cho thấy mong muốn tuyên truyền theo định hướng. Dù mức độ kiểm soát nội dung tuyên truyền là khác nhau, nhưng cả hai bên đều đang lan truyền những thông tin sai lệch hoàn toàn. Houthi ban đầu tuyên bố chỉ nhắm mục tiêu vào các tàu có liên kết với Israel/Mỹ/Anh, nhưng họ cũng đã nhắm mục tiêu vào cả các tàu không có liên kết nào, chẳng hạn như tàu STAR IRIS, một tàu mang cờ Quần đảo Marshall, thuộc sở hữu của Hy Lạp, đang trên đường chở ngô từ Brazil đến Iran.
Ngoài ra, không thể chối cãi việc chọn lọc các thông tin có lợi, chẳng hạn như việc Trung Quốc nhấn mạnh Mỹ đã khuyến khích quân sự hoá ở Biển Đông (mà không hề nhắc đến các hoạt động quân sự hoá của chính Trung Quốc), cũng như việc gọi Philippines là kẻ xâm lược trong tranh chấp Bãi Cỏ Mây, dù khu vực tranh chấp nằm trong vùng đặc quyền kinh tế 200 hải lý của Philippines. Có một nỗ lực phối hợp để quản lý quan điểm chính thức trước công chúng, hoặc chỉ đơn giản là đưa ra một câu chuyện thay thế (thường là sai) để hợp pháp hóa hành động của họ.
Hai trường hợp này cũng liên quan đến việc nhắm mục tiêu vào (các) chuỗi cung ứng hàng hải, dù ở các cấp độ khác nhau. Houthi đang làm gián đoạn thương mại quốc tế và ảnh hưởng đến sự ổn định kinh tế toàn cầu nhằm gây áp lực lên Israel và các đồng minh phương Tây của nước này về vấn đề Gaza. Trong khi đó, Hải cảnh Trung Quốc tiếp tục duy trì sự hiện diện ở Biển Đông, đồng thời cản trở các nỗ lực tiếp tế hậu cần và nhân lực cho BRP Sierra Madre – nhiều khả năng nhằm ngăn chặn việc củng cố căn cứ cuối cùng của Philippines trên Bãi Cỏ Mây, nơi đang có nguy cơ sụp đổ do điều kiện khắc nghiệt trên biển.
‘Chiến đấu’ trong vùng xám
Các chiến thuật vùng xám được sử dụng để gây hoang mang cho đối thủ. Và ngay cả khi những chiến thuật này được thừa nhận là mơ hồ (xám), chúng được thiết kế sao cho tất cả các bên đều khó đưa ra phản ứng thích hợp. Do đó, bên cạnh việc nhận biết các chiến thuật vùng xám, các quốc gia cần phát triển các phản ứng linh hoạt và được điều chỉnh liên tục để ngăn chặn những kẻ vi phạm vượt quá giới hạn, nhưng đồng thời vẫn hoạt động dưới ngưỡng chiến tranh.
Để đối phó với Houthi, Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Lloyd Austin đã giải thích rõ ràng mối đe dọa từ các hành động của Houthi đối với trật tự quốc tế dựa trên luật lệ. Tiếp theo đó, Mỹ đã thành lập Chiến dịch Người bảo vệ Thịnh vượng, một liên minh đa quốc gia được thành lập để bảo vệ giao thông thương mại ở Biển Đỏ khỏi các hành động hung hăng của Houthi, dưới sự bảo trợ của Lực lượng Đặc nhiệm Liên hợp 153. Ý tưởng đằng sau liên minh này rất đơn giản – các hành động của Mỹ được thiết kế để ngăn chặn Houthi bằng cách an ninh hóa vấn đề. Khi đưa 41 quốc gia vào liên minh Người bảo vệ Thịnh vượng, và nhấn mạnh các khía cạnh an ninh kinh tế và hàng hải ở Biển Đỏ, cách tiếp cận của Mỹ tạo ra cơ hội leo thang hoặc xuống thang khi cần thiết, đồng thời tạo ra một khung phản ứng cạnh tranh để đáp lại các tuyên bố của Houthi.
Còn đối với Bãi Cỏ Mây, Tổng thống Philippines Ferdinand Marcos Jr. đã tập hợp các quan chức hàng đầu để thảo luận về vụ va chạm xảy ra vào tháng 10/2023 giữa tàu tiếp tế của Philippines và tàu Hải cảnh Trung Quốc, đồng thời ra lệnh cho cơ quan chức năng tiến hành điều tra hàng hải. Tiếp đến, phía Philippines đã chỉ trích trực tiếp các hành động leo thang của Trung Quốc, nói rõ rằng Hải cảnh Trung Quốc đã vi phạm trắng trợn và coi thường luật pháp quốc tế.
Sau đó, Philippines bắt đầu kêu gọi các quốc gia khác chung tay chống lại sự hung hăng ngày càng tăng của Trung Quốc ở Biển Đông, mà ví dụ nổi bật là việc tăng cường hợp tác trong các dự án an ninh hàng hải với Việt Nam, ký kết thỏa thuận tiếp cận đối ứng hàng hải với Nhật Bản, và tiến hành tuần tra hải quân chung với Australia ở Biển Đông. Ý tưởng ở đây cũng tương tự: các hành động của Philippines được thiết kế nhằm đưa ra một cách kể chuyện đối lập với Trung Quốc, đồng thời thu hút các quốc gia khác có mối quan ngại an ninh tương tự để cùng nhau bảo vệ lợi ích quốc gia của họ.
Ở cả Biển Đỏ và Biển Đông, cách thức hoạt động của cả hai bên đều giống nhau – bất kỳ phản ứng nào cũng bắt đầu bằng việc đánh giá tình hình, sau đó là công khai lên án kẻ vi phạm đang hoạt động trong vùng xám. Cuối cùng, các quốc gia bị hoạt động vùng xám nhắm mục tiêu sẽ phát triển một câu chuyện nhằm gia tăng mức độ rủi ro cho cộng đồng quốc tế, đưa các quốc gia có cùng quan điểm, cùng lợi ích, và cùng quan ngại an ninh cơ bản vào phương trình.
Bài học về việc đối phó với chiến lược vùng xám
Dù các hành động an ninh hoá trên đây được thực hiện theo từng bối cảnh cụ thể, một phân tích về sự tương đồng của hai trường hợp này vẫn cho chúng ta thêm hiểu biết về việc điều hướng các thách thức của chiến thuật vùng xám.
Đầu tiên, sự mơ hồ của các chiến thuật vùng xám nhấn mạnh nhu cầu cấp thiết của một phản ứng quốc tế được phối hợp giữa các cấp độ, thể chế, và chủ thể khác nhau. Các phản ứng phân tán và đơn phương sẽ làm suy yếu đáng kể các nỗ lực quốc tế, và logic này cũng áp dụng với cả các cường quốc hùng mạnh. Sự phức tạp của chiến thuật vùng xám đòi hỏi phải tổng hợp các nguồn lực và ý tưởng từ những người chơi khác nhau đang đối mặt với cùng một rủi ro.
Hơn nữa, ngay cả khi các quốc gia chịu hợp tác cùng nhau để phát triển các chiến lược hiệu quả nhằm ngăn chặn và chống lại các chiến thuật vùng xám, điều quan trọng là cách thức các nỗ lực hợp tác đó được triển khai để đi đến thành công. Trong trường hợp của Người bảo vệ Thịnh vượng, chiến dịch này có lẽ đã được phát động sai cách vì phản ứng do Mỹ dẫn đầu có thể củng cố câu chuyện của Houthi rằng “phương Tây” chỉ đang tiếp tục một chiến dịch xâm lược đã có từ lâu nhằm chống lại các quốc gia Trung Đông. Tương tự, sự can dự của Philippines với hầu hết các thành viên của Đối thoại An ninh Quad (Australia, Nhật, Mỹ) về các vấn đề ở Biển Đông có thể khiến họ ngày càng xa lánh Trung Quốc, làm suy yếu ý nghĩa của phản ứng của họ đối với các hành động của Trung Quốc tại Bãi Cỏ Mây.
Đơn giản thì, một bộ khung phân tích là cần thiết vì rất nhiều lý do, từ tính hợp pháp của phản ứng, cho đến thiện chí của đối thủ trong việc tham gia các kênh ngoại giao để giải quyết căng thẳng. Bộ khung được lựa chọn cho Chiến dịch Bảo vệ Thịnh vượng có thể được điều chỉnh để tránh câu chuyện gây kích động của Houthi.
Thứ hai, tầm quan trọng ngày càng tăng của các huyết mạch trên biển đối với cộng đồng quốc tế đòi hỏi phải có sự hợp tác quốc tế mạnh mẽ hơn về an ninh hàng hải. Các quốc gia, cả lớn và nhỏ, cần nhận thức được tầm quan trọng của việc đầu tư vào an ninh hàng hải và tăng cường các cơ chế hiện có để nâng cao nhận thức về tình hình và phát triển các giao thức hành động chung. Quá trình này không chỉ đề cập đến sự tương tác giữa các cơ quan ra quyết định của các cường quốc khu vực và toàn cầu, mà còn mở rộng sang việc hợp tác và xây dựng năng lực với chính quyền địa phương và cộng đồng vận tải biển thương mại.
Việc tăng cường các khuôn khổ an ninh hàng hải để cho phép chính quyền và các bên liên quan vạch trần các chiến thuật vùng xám bằng cách trình bày các câu chuyện đúng sự thật là cần thiết nhằm định hình nhận thức của công chúng, và việc cập nhật luật pháp hàng hải để buộc các chủ thể phải chịu trách nhiệm là cần thiết nhằm ngăn chặn các hành vi vi phạm trong tương lai. Những nỗ lực nhằm làm rõ và củng cố các khuôn khổ pháp lý hiện có – chẳng hạn như bản sửa đổi gần đây của Cẩm nang Newport về Luật Chiến tranh Hải quân để bao gồm những bước tiến mới như việc sử dụng tàu tự hành – là cần thiết để đảm bảo tính liên quan và khả năng áp dụng của các quy tắc quốc tế hiện đang chi phối các tương tác trên biển.
Cuối cùng, các bên liên quan cần nhớ lại điểm yếu của các chiến thuật vùng xám bằng cách nhận ra rằng các vấn đề kiểu này thường bắt nguồn từ những bất bình chính trị và kinh tế xã hội sâu sắc hơn. Gốc rễ của hành động của Houthi có lẽ bắt nguồn từ cuộc chiến ủy nhiệm Iran-Israel, trong đó Iran hỗ trợ cho nhiều nhóm ủy nhiệm (bao gồm cả Houthi) để đe dọa Israel, còn Israel thì đánh chặn các tàu khả nghi để ngăn Iran cung cấp vũ khí cho các nhóm ủy nhiệm này. Những phản ứng trả đũa của Israel sau vụ tấn công của Hamas vào tháng 10/2023 có thể được hiểu là đã châm ngòi cho việc Houthi nhắm vào các tàu ở Biển Đỏ.
Đối với Trung Quốc, động cơ của nước này có lẽ bắt nguồn từ Thế kỷ Ô nhục, vốn đã khiến việc đánh mất chủ quyền trở thành một vấn đề cực kỳ nhạy cảm. Dựa trên các tuyên bố lịch sử, vùng nước được bao bọc bởi đường chín đoạn ở Biển Đông là hoàn toàn thuộc về Trung Quốc, và điều này đã được khắc sâu vào ký ức tập thể của người Trung Quốc. Dù Trung Quốc đã phản kháng đáng kể trước bất kỳ nỗ lực bên ngoài nào nhằm đi ngược lại những tuyên bố này, nhưng việc bảo vệ tính thiêng liêng của trật tự quốc tế dựa trên luật lệ vẫn phải là ưu tiên hàng đầu của tất cả các quốc gia, đặc biệt là các bên ký kết UNCLOS. Do đó, các quốc gia cần đặt nền móng cho sự ổn định lâu dài bằng cách tham gia vào các sáng kiến ngoại giao và sáng kiến phát triển để giải quyết những động cơ cơ bản này, đồng thời giảm bớt sức hấp dẫn của chiến thuật vùng xám đối với các chủ thể.
Kết luận
Các hoạt động của Houthi ở Biển Đỏ và các động thái của Trung Quốc gần Bãi Cỏ Mây cho thấy các cách thức đa dạng mà chiến thuật vùng xám được triển khai trong thế kỷ 21. Dù các chủ thể và bối cảnh là khác nhau, những trường hợp này nêu bật sự cần thiết phải có một phản ứng phối hợp từ cộng đồng quốc tế để chống lại những thách thức này, và duy trì trật tự toàn cầu hòa bình và ổn định. Bằng cách thúc đẩy các phản ứng thống nhất, đầu tư vào an ninh hàng hải, tăng cường luật pháp quốc tế, và giải quyết các động cơ cơ bản, cộng đồng quốc tế có thể điều hướng tốt hơn trong vùng nước tối của chiến thuật vùng xám và vạch ra lộ trình hướng tới những vùng nước tươi sáng hơn.
Thomas Lim là nhà phân tích cấp cao thuộc Chương trình Nghiên cứu Quân sự của Trường Nghiên cứu Quốc tế S. Rajaratnam, một viện chính sách có trụ sở tại Đại học Công nghệ Nanyang của Singapore.
Eric Ang là nghiên cứu viên của Hội đồng Yokosuka về Nghiên cứu Châu Á-Thái Bình Dương.
