Nguồn: K. Tristan Tang, “The Logic of China’s Careful Defense Industry Purge”, The Diplomat, 12/08/2024
Biên dịch: Viên Đăng Huy | Hiệu đính: Nguyễn Thế Phương
Không chỉ là một nỗ lực chống tham nhũng toàn diện, việc nhắm mục tiêu vào một số quan chức quốc phòng nhất định là một phần trong kế hoạch lớn hơn của Trung Quốc nhằm tái tạo tổ hợp công nghiệp quân sự của mình.
Vào tháng 8 năm 2024, cựu chủ tịch Tập đoàn Công nghiệp Hàng không Trung Quốc (AVIC) đã bị điều tra trong chiến dịch chống tham nhũng đang diễn ra của Trung Quốc, nhắm vào lĩnh vực công nghiệp quân sự. Các báo cáo chỉ ra rằng cuộc thanh trừng này, bắt đầu vào năm 2023, có thể ảnh hưởng đến khả năng sẵn sàng tác chiến của Quân Giải phóng Nhân dân (PLA) và ngành công nghiệp quốc phòng nói chung.
Tuy nhiên, phạm vi thanh trừng có thể không nghiêm trọng như những gì đã được công bố. Thay vào đó, nó có thể đóng vai trò là một động thái chiến lược của nhà lãnh đạo hàng đầu Tập Cận Bình để tăng cường hơn nữa sức mạnh quân sự của Trung Quốc.
Sau Đại hội Đảng lần thứ 20, các mục tiêu quân sự và quốc phòng quan trọng của ông Tập tập trung vào việc phát triển “chiến lược quốc gia tổng hợp và năng lực chiến lược” để tăng cường sức mạnh quân sự của Trung Quốc bằng cách thống nhất các lĩnh vực khác nhau. Để đạt được điều này, ông Tập đã xây dựng một tổ hợp công nghiệp quân sự vốn trước đây không hề tồn tại, và việc thanh trừng lĩnh vực quốc phòng là một bước quan trọng để hiện thực hóa mục tiêu này.
Tính cấp thiết của cuộc thanh trừng
Tại sao việc thanh trừng trong ngành công nghiệp quốc phòng lại cần thiết để thiết lập một tổ hợp công nghiệp quân sự ở Trung Quốc? Trong thập kỷ qua, quân đội Trung Quốc đã có những bước tiến đáng kể, phát triển từ chỗ tụt hậu hàng thập kỷ so với phương Tây để trở thành một cường quốc quân sự toàn cầu, hiện nay gần như ngang hàng với Mỹ trong một số lĩnh vực chiến tranh nhất định. Sự tiến bộ này phần lớn là do đầu tư đáng kể vào ngành công nghiệp quốc phòng và nỗ lực của ông Tập trong việc thúc đẩy hợp nhất quân sự-dân sự, vốn đã thúc đẩy đáng kể năng lực sản xuất. Tuy nhiên, ngành công nghiệp quốc phòng của Trung Quốc vẫn phải đối mặt với những vấn đề tồn tại từ lâu, vì ông Tập đã không thể giải quyết triệt để chúng một cách thành công.
Ví dụ, sau nhiều năm nỗ lực, chỉ có một trong số 41 viện nghiên cứu đã hoàn thành thành công cải cách các viện khoa học và công nghệ quốc phòng. Các yếu tố tác động có thể bao gồm sự miễn cưỡng tham gia của hàng trăm viện nghiên cứu và sự do dự của các cơ quan chính phủ trong việc phối hợp hoặc phê duyệt kế hoạch cải cách, chỉ có một viện nghiên cứu nhận được sự chấp thuận. Điều này làm nổi bật những hạn chế về hành chính và đổi mới chưa được giải quyết trong các viện khoa học và công nghệ quốc phòng cốt lõi, vốn rất quan trọng đối với sự phát triển công nghệ quân sự của Trung Quốc nhưng đồng thời vẫn tiếp tục chống lại việc tối ưu hóa toàn diện hiệu quả hoạt động.
Một ví dụ khác là chứng nhận ngành công nghiệp quốc phòng. Kể từ những năm 1980, các cải cách quốc phòng của Trung Quốc đã tập trung vào hai khía cạnh khác nhau: spin-off (ngành công nghiệp quốc phòng thâm nhập thị trường dân sự) và spin-on (sự tham gia của dân sự vào quốc phòng). Trong khi spin-off đã thành công trong việc làm cho các tập đoàn quốc phòng có lợi nhuận, thì spin-on đã gặp khó khăn do tính nhạy cảm của ngành và chủ nghĩa bảo hộ trong nước. Các chứng nhận là bắt buộc đối với các doanh nghiệp dân sự tham gia vào các hoạt động liên quan đến quốc phòng. Tuy nhiên, các quan chức Trung Quốc đã thừa nhận rằng, bất chấp những nỗ lực về chính sách, các thực thể dân sự vẫn phải đối mặt với các rào cản và hạn chế khi gia nhập lĩnh vực quốc phòng.
Những ví dụ này cho thấy mặc dù ông Tập đặt mục tiêu tích hợp các lĩnh vực khác nhau, nhưng ông phải đối mặt với những vấn đề tương tự – chẳng hạn như lợi ích cá nhân và chủ nghĩa bảo hộ – vốn đã cản trở các cải cách trước đây. Nhiều thay đổi chỉ mang tính bề ngoài. Những tiến bộ gần đây về thiết bị và công nghệ quân sự có thể là do đầu tư nguồn lực khổng lồ, nhưng các quy trình vẫn không hiệu quả. Mặc dù điều này có thể bền vững trong một nền kinh tế mạnh, nhưng những thách thức kinh tế có thể làm siết chặt các nguồn lực của Trung Quốc trong tương lai.
Trong bối cảnh này, ông Tập phải giải quyết các nguyên nhân gốc rễ của các cải cách bị đình trệ, bao gồm cả sự phản kháng từ các quan chức trong lĩnh vực quốc phòng.
Thanh trừng có kiểm soát
Một cuộc thanh trừng quá mức trong ngành công nghiệp quốc phòng có thể cản trở sự phát triển của công nghệ quốc phòng và khả năng quân sự của Trung Quốc. Do đó, cuộc đàn áp của ông Tập phải được kiểm soát một cách ncẩn thận, và các hành động hiện tại dường như phản ánh sự thận trọng này. Mặc dù cuộc thanh trừng đã khiến nhiều quan chức cấp cao bị bắt – đáng chú ý nhất là cựu bộ trưởng quốc phòng Lý Thượng Phúc (trước đây là người đứng đầu Cục Phát triển Trang bị từ năm 2017 đến 2022) và Ngụy Phượng Hòa – nhưng tác động đã bị hạn chế hơn so với lúc đầu.
Kể từ năm 2023, ít nhất 15 quan chức trong ngành công nghiệp quốc phòng đã bị điều tra chính thức về tội tham nhũng. Trong số các quan chức cấp cao nhất, chỉ có Đàm Thụy Tùng, chủ tịch Tập đoàn Công nghiệp Hàng không Trung Quốc, và Hà Văn Trung, phó tổng giám đốc Tập đoàn Công nghệ Điện tử Trung Quốc, có liên quan. Trong các lĩnh vực khác, chẳng hạn như đóng tàu, đạn dược và công nghiệp hạt nhân, các cuộc điều tra chỉ liên quan đến các quan chức cấp cao từ các công ty con hoặc viện nghiên cứu.
Đáng chú ý, chủ tịch Tập đoàn Khoa học và Công nghệ Hàng không Vũ trụ Trung Quốc, chủ tịch Tập đoàn Công nghiệp Bắc Trung Quốc (NORINCO) và phó tổng giám đốc Tập đoàn Công nghiệp Khoa học và Công nghiệp Hàng không Vũ trụ Trung Quốc chưa bị điều tra chính thức, mặc dù vai trò của họ trong Hội nghị Hiệp thương Chính trị Nhân dân Trung Quốc đã bị thu hồi.
Trương Khắc Kiên, người đứng đầu Cục Quản lý Khoa học, Công nghệ và Công nghiệp Quốc phòng, đã giữ chức vụ này từ năm 2018 và mặc dù không được thăng chức vào Ủy ban Trung ương trong Đại hội Đảng lần thứ 20, nhưng ông không liên quan đến bất kỳ vụ án tham nhũng lớn nào. Tương tự, Kim Tráng Long, cựu phó giám đốc điều hành Văn phòng Ủy ban Phát triển Dung hợp Quân sự-Dân sự Trung ương từ năm 2017 đến 2022 và bộ trưởng Bộ Công nghiệp và Công nghệ thông tin từ năm 2022, vẫn không bị ảnh hưởng bởi các cuộc điều tra tham nhũng và tiếp tục giám sát các vấn đề công nghiệp.
Cuối cùng, các cuộc điều tra chống tham nhũng gần đây đã không dẫn đến việc tái cơ cấu ngành công nghiệp quốc phòng, không giống như cuộc đại tu vào cuối những năm 1990. Điều này cho thấy ngành công nghiệp có thể tiếp tục hoạt động như bình thường.
Việc mở rộng và tác động của cuộc thanh trừng
Để đánh giá mức độ nghiêm trọng và tác động tiềm tàng của cuộc thanh trừng ngành công nghiệp quốc phòng hiện tại, việc so sánh với cuộc thanh trừng trong ngành đóng tàu sau Đại hội Đảng lần thứ 19 có thể cung cấp những hiểu biết quý giá.
Ngay sau Đại hội Đảng lần thứ 19, chủ tịch và tổng giám đốc của Tập đoàn Công nghiệp Đóng tàu Trung Quốc đã bị điều tra, dẫn đến việc sáp nhập với Tập đoàn Đóng tàu Nhà nước Trung Quốc. Sau khi sáp nhập, các vai trò lãnh đạo trong tập đoàn mới được đảm nhiệm bởi các giám đốc điều hành từ Tập đoàn Đóng tàu Nhà nước Trung Quốc trước đây, biểu thị sự luân chuyển lãnh đạo và thay đổi cơ cấu. Bất chấp những thay đổi này, khả năng mở rộng hạm đội Hải quân PLA của ngành đóng tàu không bị cản trở và thậm chí còn tăng trưởng đáng kể.
Sau Đại hội Đảng lần thứ 20, trong khi cuộc thanh trừng đã mở rộng đến gần như tất cả các tập đoàn quốc phòng lớn, nhưng không có chủ tịch và tổng giám đốc nào từ bất kỳ tập đoàn nào bị điều tra cùng lúc, và cũng không có thay đổi cơ cấu lớn nào trong ngành. Nếu cuộc thanh trừng hiện tại kém quyết liệt hơn so với cuộc thanh trừng trong ngành đóng tàu sau Đại hội Đảng lần thứ 19, thì có thể dự đoán rằng tác động tổng thể sẽ ít hơn.
Do đó, dựa trên những quan sát này, ông Tập đã thể hiện sự kiềm chế trong việc thanh trừng ngành công nghiệp quốc phòng. Điều này cho thấy mục tiêu chính của ông là tăng cường khả năng quốc phòng của Trung Quốc, thay vì chỉ tập trung vào chống tham nhũng. Cụ thể, cuộc thanh trừng nhắm vào các lực lượng chống lại sự hợp nhất quân sự-dân sự, cho phép tổ hợp công nghiệp quân sự mới được hình dung hoạt động hiệu quả hơn.
Tổ hợp công nghiệp quân sự kiểu Trung Quốc
Các nhà nghiên cứu đã quan sát thấy sự trỗi dậy của một “nhóm công nghiệp quân sự” trong giới lãnh đạo Trung Quốc sau Đại hội Đảng lần thứ 20. Trên thực tế, ông Tập đã đồng thời thiết lập một tổ hợp công nghiệp quân sự quy mô lớn để thúc đẩy các chiến lược và năng lực quốc gia tích hợp.
Tổ hợp công nghiệp quân sự truyền thống bao gồm sự hợp tác giữa quân đội, công nghiệp và cộng đồng khoa học để hỗ trợ các chính sách có lợi cho ngành công nghiệp quốc phòng. Trong khi Trung Quốc thiếu các biện pháp kiểm soát và cân bằng của các nền dân chủ phương Tây, hệ thống độc đoán phân mảnh của nước này tạo ra ma sát và chủ nghĩa bảo hộ giữa các lĩnh vực, khiến ngay cả một nhà lãnh đạo quyền lực như ông Tập cũng khó thực hiện đầy đủ các chính sách của mình, chẳng hạn như cải cách các viện khoa học và công nghệ quốc phòng và chứng nhận ngành công nghiệp quốc phòng cho các công ty dân sự. Sự phân mảnh này có thể khiến việc thực hiện các chính sách quốc gia quy mô lớn ở Trung Quốc, đặc biệt là những chính sách liên quan đến lợi ích cá nhân, trở nên khó khăn như ở các nước phương Tây.
Để ngăn chặn những thất bại tương tự các cải cách công nghiệp quốc phòng trong quá khứ, ông Tập phải thiết lập một tổ hợp công nghiệp quân sự trong phạm vi đảng và chính phủ Trung Quốc. Tổ hợp này sẽ tích hợp lĩnh vực quốc phòng với quân nhân, Quốc vụ viện và các quan chức địa phương gắn liền với ngành công nghiệp quốc phòng, đảm bảo sự phối hợp suôn sẻ từ mua sắm và lập kế hoạch chính sách đến phân bổ nguồn lực, hoạt động công nghiệp và hỗ trợ địa phương. Ông Tập đã sử dụng các cuộc bổ nhiệm nhân sự sau Đại hội Đảng lần thứ 20 để xây dựng một phiên bản tổ hợp công nghiệp quân sự mang đậm bản sắc Trung Quốc.
Thứ nhất, PLA, đơn vị đặt ra nhu cầu mua sắm quân sự, được đại diện bởi ông Tập, người đồng thời là Chủ tịch Quân ủy Trung ương, và Phó Chủ tịch Trương Hựu Hiệp. Trước khi được thăng chức phó chủ tịch Quân ủy Trung ương vào năm 2017, ông Trương đã đứng đầu Tổng cục Trang bị (nay là Cục Phát triển Trang bị) từ năm 2012 đến 2017, giám sát nhu cầu trang bị của PLA. Nhiệm kỳ của ông trùng với thời điểm ông Tập thúc đẩy hợp nhất quân sự-dân sự, đưa ông Trương trở thành nhân vật chủ chốt trong việc điều phối các yêu cầu quân sự trong khuôn khổ chính sách này.
Đáng chú ý, Trương Hựu Hiệp không bị liên lụy trong các cuộc điều tra chống tham nhũng sau Đại hội Đảng lần thứ 20, có thể là một quyết định có chủ ý của ông Tập. Cuộc điều tra, được Cục Phát triển Trang bị công bố vào tháng 7 năm 2023, nhắm vào các hoạt động mua sắm quân sự có từ tháng 10 năm 2017 – hoàn toàn trong nhiệm kỳ của Lý Thượng Phúc. Ông Trương được thăng chức phó chủ tịch Quân ủy Trung ương và rời khỏi vị trí người đứng đầu cục vào tháng 9 năm 2017. Với quy mô của cuộc điều tra, gần như chắc chắn nó đã được ông Tập chấp thuận. Quyết định giới hạn cuộc điều tra sau khi ông Trương rời đi, tránh xem xét hồi tố, có thể được đưa ra để bảo vệ ông khỏi các cáo buộc trong quá khứ.
Thứ hai, về mặt lập kế hoạch chính sách và phân bổ nguồn lực, các quan chức chủ chốt của Quốc vụ viện giám sát ngành công nghiệp quốc phòng có kinh nghiệm đáng kể trong lĩnh vực công nghiệp quân sự. Phó Thủ tướng Trương Quốc Thanh, phụ trách phát triển công nghiệp, đã dành hơn 20 năm tại NORINCO, một trong những nhà thầu quốc phòng lớn nhất của Trung Quốc. Tương tự, Bộ trưởng Bộ Công nghiệp và Công nghệ Thông tin Kim Tráng Long, người giám sát các vấn đề công nghiệp, đã dành hơn một thập kỷ tại Tập đoàn Khoa học và Công nghệ Hàng không Vũ trụ Trung Quốc và từng là phó giám đốc Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Công nghiệp Quốc phòng, cơ quan quản lý lĩnh vực quốc phòng.
Điều quan trọng cần lưu ý là, trong cuộc cải tổ Bộ Khoa học và Công nghệ vào tháng 3 năm 2023 của Trung Quốc, quyền quản lý các lĩnh vực công nghệ cao đã được chuyển giao cho Bộ Công nghiệp và Công nghệ thông tin. Điều này cho thấy bộ này đã mở rộng hơn nữa quyền kiểm soát đối với các vấn đề công nghiệp. Điều quan trọng là, khi kế hoạch này được công bố, bộ trưởng khoa học và công nghệ là ông Vương Chí Cương, người có kinh nghiệm trong ngành công nghiệp quốc phòng từ Tập đoàn Công nghệ Điện tử Trung Quốc. Nhiệm kỳ của ông đã được cố tình kéo dài đến tháng 10 năm 2023 để hoàn thành việc tái tổ chức, mặc dù theo thông lệ, ông sẽ từ chức vào tháng 3.
Thứ ba, các chính quyền địa phương quản lý các cụm công nghiệp quân sự được lãnh đạo bởi các quan chức có nhiều kinh nghiệm trong ngành công nghiệp quốc phòng, đặc biệt là ở các tỉnh có các đơn vị công nghiệp quốc phòng chủ chốt. Ví dụ, Bí thư Tỉnh ủy Liêu Ninh Hác Bằng đã làm việc tại Tập đoàn Công nghiệp Hàng không Trung Quốc; Bí thư Tỉnh ủy Hắc Long Giang Từ Cần trước đây từng phục vụ trong Bộ Công nghiệp Đạn dược, tiền thân của NORINCO; và Tỉnh trưởng Thiểm Tây Triệu Cương từng là phó tổng giám đốc tại NORINCO.
Thứ tư, vị trí phó giám đốc điều hành Văn phòng Ủy ban Phát triển Dung hợp Quân sự-Dân sự Trung ương được cho là hiện do Lôi Phàm Bồi, cựu chủ tịch Tập đoàn Đóng tàu Nhà nước Trung Quốc, đảm nhiệm. Sau khi Kim Tráng Long được điều chuyển vào năm 2022, không có người kế nhiệm nào được công bố chính thức. Tuy nhiên, ông Lôi, một ủy viên của Ủy ban Trung ương lần thứ 20, người thường xuyên xuất hiện cùng với các quan chức cấp bộ trưởng của đảng, được cho là đã đảm nhận vị trí này. Vì ông Lôi có thể là ủy viên Ủy ban Trung ương duy nhất không có chức vụ được công bố công khai, nên suy đoán này có vẻ đáng tin cậy, đặc biệt là khi xem xét vị thế cấp bộ trưởng của vai trò này (vị trí giám đốc thường do phó thủ tướng nắm giữ).
Những diễn biến tiếp theo sẽ là gì?
Một tổ hợp công nghiệp như vậy trước đây chưa từng tồn tại ở Trung Quốc. Trong Quân ủy Trung ương , người duy nhất khác được thăng chức từ người đứng đầu Tổng cục Trang bị lên phó chủ tịch Quân ủy Trung ương là Cao Cương Xuyên. Tuy nhiên, ông Cao, người có nền tảng hậu cần, đã chỉ trích hiệu suất của ngành công nghiệp quốc phòng Trung Quốc trong những năm 1980 và 1990. Điều này đã khiến ông, với tư cách là giám đốc Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Công nghiệp Quốc phòng từ năm 1996 đến 1998, ủng hộ cải cách ngành công nghiệp quốc phòng và các biện pháp hỗ trợ để đàn áp ngành này. Năm 1998, khi ông được chuyển đến Tổng cục Trang bị mới thành lập, quyền mua sắm quân sự cũng được chuyển từ Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Công nghiệp Quốc phòng sang PLA. Một điểm khác cũng quan trọng không kém là, trong giai đoạn này, không có phó thủ tướng hoặc quan chức cấp bộ trưởng nào trong Quốc vụ viện có nhiều kinh nghiệm trong ngành công nghiệp quốc phòng giám sát ngành công nghiệp này.
Mặc dù một số quan chức có kinh nghiệm trong ngành công nghiệp quốc phòng đã được bổ nhiệm vào các vị trí cấp tỉnh và Văn phòng Phát triển Dung hợp Quân sự-Dân sự Trung ương trong Đại hội Đảng lần thứ 19, nhưng sự vắng mặt của các quan chức cấp cao có cùng kinh nghiệm trong Quân ủy Trung ương và Quốc vụ viện đã khiến cho việc vượt qua trở ngại quan liêu điển hình của hệ thống quản trị của Đảng Cộng sản Trung Quốc trở nên khó khăn.
Cuộc thanh trừng ngành công nghiệp quốc phòng của ông Tập và việc thành lập một tổ hợp công nghiệp quân sự nhằm thúc đẩy các chiến lược và năng lực quốc gia tích hợp bằng cách huy động các nguồn lực và cải thiện hiệu quả trong sản xuất công nghệ và thiết bị quân sự. Trong khi việc tích hợp nguồn lực là khả thi, thách thức nằm ở việc quản lý hiệu quả sự phối hợp và phân phối. Chỉ riêng sự tồn tại của tổ hợp công nghiệp quân sự là không đảm bảo thành công. Các yếu tố quan trọng bao gồm mức độ thay đổi các thông lệ cố hữu trong ngành công nghiệp quốc phòng và mức độ mà hợp nhất quân sự-dân sự có thể thực sự được tích hợp tốt xuyên suốt các bộ ngành chính phủ và ngành công nghiệp.
K. Tristan Tang là cộng tác viên nghiên cứu tại Dự án Nghiên cứu về các vấn đề quốc phòng Trung Quốc (RCDA).
