Nguồn: Thái Hà (Cai Xia), “The Weakness of Xi Jinping”, Foreign Affairs, 09-10/2022
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Xem thêm: Phần 1`
vị HOÀNG ĐẾ không quần áo
Hệ thống chính trị càng tập trung vào một lãnh đạo duy nhất thì càng phải lưu tâm đến những thiếu sót và tính cách khác thường của nhà lãnh đạo đó. Trong trường hợp của Tập, nhà lãnh đạo là người không thích bị chỉ trích, cố chấp và độc tài.
Tính cách này đã hiện rõ ngay từ trước khi ông nhậm chức chủ tịch nước. Năm 2008, Tập trở thành Hiệu trưởng của Trường Đảng Trung ương, nơi tôi giảng dạy. Một năm sau đó, trong một cuộc họp cấp khoa, hiệu phó nhà trường đã chuyển lời đe dọa của Tập tới các giảng viên, rằng ông sẽ “không bao giờ cho phép họ vừa ăn từ bát cơm của đảng, vừa cố gắng đập vỡ nồi cơm của đảng” – nghĩa là nhận lương từ chính phủ trong khi vẫn âm thầm chỉ trích hệ thống. Tức giận trước quan điểm ngớ ngẩn của Tập rằng ĐCSTQ mới là người đóng góp cho ngân sách nhà nước, chứ không phải những người dân đóng thuế, từ chỗ ngồi của mình, tôi đã hỏi vặn lại thật to, “Thế còn đảng ăn từ bát cơm của ai? Đảng ăn từ bát cơm của dân nhưng ngày nào cũng đập nồi cơm của họ.” Đã không ai báo cáo tôi, vì các đồng nghiệp cũng đồng ý với tôi.
Khi chính thức nắm quyền, Tập tỏ rõ rằng mình không có hứng thú lắng nghe những lời chỉ trích. Ông không sử dụng các cuộc họp của Ủy ban Thường vụ và Bộ Chính trị như những cơ hội để thảo luận kỹ càng về chính sách, mà là cơ hội cho những cuộc độc thoại kéo dài hàng giờ đồng hồ. Theo số liệu chính thức, từ tháng 11/2012 đến tháng 02/2022, ông đã tổ chức 80 “buổi học tập thể”, trong đó ông trình bày dài dòng về các chủ đề định sẵn trước Bộ Chính trị. Ông cũng từ chối bất kỳ lời đề nghị nào từ cấp dưới mà ông cho là sẽ khiến bản thân trông xấu đi. Theo một người bạn cũ của Vương Kỳ Sơn, người từng là Ủy viên Thường vụ Bộ Chính trị trong nhiệm kỳ đầu tiên của Tập, nghĩa là một thành viên trong vòng tròn thân tín của chủ tịch, Vương từng đề xuất rằng “quy định tám điểm” của Tập, một danh sách các yêu cầu đối với đảng viên, phải được trở thành yêu cầu chính thức của đảng. Nhưng ngay cả hành động mang tính nịnh hót này cũng bị Tập coi là một sự sỉ nhục vì nó nghe như không phải ông là người đề xuất, và ông đã quở trách Vương ngay tại chỗ.
Tập Cập Bình cũng là một nhà quản lý vi mô. Như nhiều nhà phân tích đã chỉ ra, ông làm việc như một “chủ tịch của mọi thứ.” Chẳng hạn, trong năm 2014, ông đã 17 lần ban hành chỉ thị về bảo vệ môi trường – một mức độ can thiệp đáng kể, nếu xét đến khối lượng công việc khổng lồ của ông. Đặng Tiểu Bình, Giang Trạch Dân, và Hồ Cẩm Đào đều nhận ra rằng việc quản lý một quốc gia rộng lớn như Trung Quốc đòi hỏi phải tính đến sự phức tạp của từng địa phương. Họ nhấn mạnh rằng cán bộ thuộc tất cả các cấp nên nhận chỉ thị từ Ban Chấp hành Trung ương Đảng, nhưng phải biết điều chỉnh chúng trong các tình huống cụ thể khi cần thiết. Sự linh hoạt như vậy là rất quan trọng đối với phát triển kinh tế, vì nó trao cho giới chức địa phương cơ hội đổi mới. Tuy nhiên, Tập nhấn mạnh rằng các chỉ thị của ông phải được tuân theo đúng từng chữ một. Theo tôi được biết, một bí thư huyện uỷ vào năm 2014 đã cố gắng tạo ra một ngoại lệ đối với các quy định mới của chính quyền trung ương về tiệc chiêu đãi, vì địa phương ông thường xuyên phải đón tiếp các đoàn đại biểu của các nhà đầu tư nước ngoài. Khi Tập hay tin về cố gắng đổi mới này, ông đã rất tức giận, cáo buộc vị quan chức trên đã “nói xấu chính sách của Ban Chấp hành Trung ương” – một cáo buộc vô cùng nghiêm trọng, và sau vụ việc này, nó đã được chính thức đưa vào các quy định kỷ luật của đảng và người vi phạm sẽ bị trừng phạt bằng cách khai trừ khỏi đảng.
Kể từ thời Mao, ĐCSTQ từng có một truyền thống lâu đời, theo đó các cán bộ có thể viết thư đề xuất và thậm chí là thư chỉ trích cho lãnh đạo cao nhất, nhưng những người dám thử điều này với Tập ngay từ đầu nhiệm kỳ của ông đã bị dạy cho một bài học. Khoảng năm 2017, Lưu Á Châu (Liu Yazhou), một tướng trong Quân đội Giải phóng Nhân dân và là con rể của cựu chủ tịch nước Lý Tiên Niệm, đã viết thư cho Tập, khuyến nghị rằng Trung Quốc nên đảo ngược chính sách ở Tân Cương và ngừng giam giữ người thiểu số Duy Ngô Nhĩ. Ông đã bị cảnh báo không được phép nói xấu các chính sách của Tập. Việc Tập từ chối chấp nhận những lời khuyên kiểu này đã loại bỏ một phương pháp tự sửa sai quan trọng.
Tại sao, khác với những người tiền nhiệm của mình, Tập lại kiên quyết không nghe theo lời khuyên của người khác? Tôi nghi ngờ một phần nguyên nhân là ông ta có phức cảm tự ti, khi biết rằng trình độ của mình kém hơn so với các lãnh đạo cấp cao khác trong ĐCSTQ. Dù theo học ngành kỹ thuật hóa học tại Đại học Thanh Hoa, Tập được nhận vào theo diện “công – nông -binh”, một loại sinh viên được nhận vào những năm 1970 dựa trên độ tin cậy chính trị và lý lịch giai cấp, chứ không phải thành tích học tập. Ngược lại, Giang Trạch Dân và Hồ Cẩm Đào đã vượt qua kỳ thi đại học có tính cạnh tranh cực cao. Năm 2002, khi còn là cán bộ cấp tỉnh, Tập đã nhận bằng tiến sĩ về lý thuyết Mác-xít, cũng tại trường Thanh Hoa, nhưng như nhà báo người Anh Michael Sheridan đã chỉ ra, luận văn của Tập có rất nhiều đoạn bị nghi ngờ là đạo văn. Theo kinh nghiệm của tôi từ thời còn ở Trường Đảng Trung ương, các quan chức cấp cao thường giao bài vở ở trường cho trợ lý giải quyết, trong khi các giáo sư của họ nhắm mắt làm ngơ. Thật vậy, vào thời điểm mà ông được cho là phải hoàn thành luận văn của mình, Tập đang giữ chức Tỉnh trưởng Phúc Kiến – cực kỳ bận rộn.
SAI LẦM NỐI TIẾP SAI LẦM
Trong bất kỳ hệ thống chính trị nào, quyền lực không được kiểm soát cũng đều nguy hiểm. Khi xa rời thực tế và thoát khỏi sự ràng buộc của đồng thuận, một nhà lãnh đạo có thể hành động hấp tấp, triển khai các chính sách thiếu khôn ngoan, không được lòng dân, hoặc cả hai. Do đó, chẳng ngạc nhiên khi phong cách cai trị biết tuốt của Tập đã dẫn đến nhiều quyết định tai hại. Điểm chung là người ta không thể xác định được tác động thực tế của các chỉ thị của ông.
Trước tiên là các chính sách đối ngoại. Đi ngược lại với chủ trương “ẩn mình chờ thời” của Đặng Tiểu Bình, Tập đã quyết định trực tiếp thách thức Mỹ và theo đuổi một trật tự thế giới lấy Trung Quốc làm trung tâm. Đó là lý do tại sao ông ta đã có những hành vi mạo hiểm và gây hấn ở nước ngoài, quân sự hóa Biển Đông, đe dọa Đài Loan, và khuyến khích các nhà ngoại giao của mình áp dụng phong cách “ngoại giao chiến lang” hung hăng hơn. Tập cũng thành lập một liên minh trên thực tế với Tổng thống Nga Vladimir Putin, khiến Trung Quốc càng xa lánh cộng đồng quốc tế. Sáng kiến Vành đai và Con đường của ông đã tạo ra làn sóng phản kháng ngày càng tăng khi các quốc gia mệt mỏi vì nợ nần và tham nhũng phát xuất từ chương trình này.
Các chính sách kinh tế của Tập cũng phản tác dụng theo cách tương tự. Cải cách thị trường là một trong những thành tựu tiêu biểu của ĐCSTQ, giúp hàng trăm triệu người Trung Quốc thoát khỏi đói nghèo. Nhưng khi Tập lên nắm quyền, ông coi khu vực tư nhân là mối đe dọa đối với quyền lực của mình, và đã cho hồi sinh nền kinh tế kế hoạch thời Mao. Ông củng cố các công ty nhà nước và thành lập các chi bộ đảng trong khu vực tư nhân để chỉ đạo cách thức hoạt động của các doanh nghiệp. Dưới chiêu bài chống tham nhũng và thực thi luật chống độc quyền, ông ta đã cướp tài sản của nhiều công ty tư nhân và doanh nhân. Trong vài năm qua, một số công ty năng động nhất của Trung Quốc, bao gồm Tập đoàn Bảo hiểm Anbang và Tập đoàn HNA, đã buộc phải giao quyền kiểm soát công việc kinh doanh cho nhà nước. Những cái tên khác, chẳng hạn như Tập đoàn Tencent và gã khổng lồ thương mại điện tử Alibaba, đã bị ép phải khuất phục bằng sự kết hợp của các quy định mới, các vụ điều tra và xử phạt. Năm 2020, Tôn Đại Ngọ (Sun Dawu), vị tỷ phú là chủ sở hữu một tập đoàn nông nghiệp, người từng công khai chỉ trích Tập vì hành vi đàn áp các luật sư nhân quyền, đã bị bắt giam với các cáo buộc sai sự thật và sớm phải nhận bản án 18 năm tù. Tập đoàn của ông đã bị bán rẻ cho một công ty nhà nước được thành lập vội vàng, trong một cuộc đấu giá có dàn xếp, với cái giá chỉ bằng một phần nhỏ giá trị thực của nó.
Như dự đoán, Trung Quốc đã chứng kiến tốc độ tăng trưởng kinh tế chậm lại và hầu hết các nhà phân tích tin rằng tăng trưởng sẽ còn chậm hơn nữa trong những năm tới. Dù có nhiều nguyên nhân lý giải tình trạng này – bao gồm các lệnh trừng phạt của Mỹ đối với các công ty công nghệ Trung Quốc, chiến tranh Ukraine, và đại dịch Covid-19 – vấn đề cơ bản là sự can thiệp của ĐCSTQ vào nền kinh tế. Chính phủ liên tục can thiệp vào khu vực tư nhân để đạt được các mục tiêu chính trị, đây vốn là một liều thuốc độc đối với năng suất. Nhiều doanh nhân Trung Quốc sống trong nỗi sợ hãi rằng công ty của họ sẽ bị tịch thu, hoặc bản thân họ sẽ bị giam giữ, vốn không phải là kiểu tư duy sẽ khuyến khích đổi mới. Vào tháng 4, khi triển vọng tăng trưởng của Trung Quốc xấu đi, Tập đã chủ trì một cuộc họp của Bộ Chính trị để tiết lộ giải pháp mà ông cho là sẽ khắc phục tình trạng tồi tệ của nền kinh tế: kết hợp hoàn thuế, giảm phí, đầu tư cơ sở hạ tầng và nới lỏng tiền tệ. Nhưng vì không có đề xuất nào trong số này giải quyết được vấn đề gốc rễ là sự can thiệp quá mức của nhà nước vào nền kinh tế, nên chúng chắc chắn sẽ thất bại.
Không có lĩnh vực nào mà mong muốn kiểm soát của Tập lại gây ra thảm họa nhiều hơn là phản ứng của ông với đại dịch Covid-19. Khi bệnh dịch bùng phát lần đầu tiên ở thành phố Vũ Hán vào tháng 12/2019, Tập đã bưng bít thông tin về căn bệnh nhằm giữ gìn hình ảnh của một Trung Quốc hưng thịnh. Trong khi đó, các quan chức địa phương rơi vào thế bị động. Một tháng sau, với tư cách là thị trưởng Vũ Hán, Chu Tiên Vượng (Zhou Xianwang), đã thừa nhận trên truyền hình nhà nước, mà không có sự chấp thuận của cấp trên, rằng ông đã không thể công khai về sự bùng phát dịch bệnh. Khi tám chuyên gia y tế dũng cảm lên tiếng về việc này, chính quyền ra lệnh giam giữ và bịt miệng họ. Một trong tám người sau đó tiết lộ rằng anh đã bị buộc phải ký tên vào một bản thú tội sai.
Xu hướng quản lý vi mô của Tập cũng đã cản trở việc ứng phó với đại dịch. Thay vì để các nhân viên y tế của chính phủ soạn thảo nội dung chi tiết chính sách, Tập nhấn mạnh rằng mình sẽ tự điều phối các nỗ lực của Trung Quốc. Sau này, Tập khoe khoang rằng ông đã “đích thân chỉ huy, lập kế hoạch phản ứng, giám sát tình hình chung, hành động quyết đoán và vạch ra con đường phía trước.” Dù khẳng định này là đúng sự thật, nhưng nó không mang lại hiệu quả tốt đẹp. Trên thực tế, sự can thiệp của ông đã gây nhiều bối rối và thụ động, khi các quan chức y tế địa phương nhận hàng loạt thông điệp trái chiều từ Bắc Kinh và từ chối hành động. Theo một nguồn tin trong Quốc vụ viện (cơ quan hành chính cao nhất của Trung Quốc), Thủ tướng Lý Khắc Cường đã đề xuất kích hoạt một chu trình ứng phó khẩn cấp vào đầu tháng 01/2020, nhưng Tập từ chối phê duyệt vì sợ sẽ làm hỏng các lễ kỷ niệm Tết Nguyên Đán của Trung Quốc.
Khi biến thể Omicron lan rộng ở Thượng Hải vào tháng 02/2022, Tập lại chọn một phản ứng khó hiểu. Chi tiết về quá trình ra quyết định đã được một người làm việc tại Quốc vụ viện gửi cho tôi. Trong một cuộc họp trực tuyến của khoảng 60 chuyên gia về đại dịch được tổ chức ngay sau khi Omicron bùng phát, mọi người đều đồng ý rằng nếu Thượng Hải chỉ đơn giản tuân theo các hướng dẫn y tế chính thức mới nhất, nới lỏng các yêu cầu kiểm dịch, thì cuộc sống trong thành phố có thể diễn ra ít nhiều như bình thường. Nhiều quan chức đảng và nhân viên y tế của thành phố đã ủng hộ cách tiếp cận này. Nhưng khi Tập nghe về điều đó, ông đã nổi giận. Từ chối lắng nghe các chuyên gia, ông khăng khăng thực thi chính sách “zero-covid” của mình. Hàng chục triệu cư dân Thượng Hải bị cấm ra khỏi nhà, kể cả là để mua hàng tạp hóa hoặc đi cấp cứu. Một số người đã chết ngay trước cổng bệnh viện, số khác nhảy lầu tự tử từ các tòa nhà chung cư của họ.
Và như vậy, một thành phố hiện đại, thịnh vượng đã hoá thành một thảm họa nhân đạo, với hàng loạt người chết đói và những đứa trẻ bị chia cắt khỏi cha mẹ của chúng. Một nhà lãnh đạo cởi mở hơn, hoặc chịu sự kiểm tra chặt chẽ hơn, hẳn đã không thực hiện một chính sách hà khắc như vậy, hoặc chí ít sẽ cố gắng sửa chữa đường lối khi những bấp cập và sự chống đối trở nên rõ ràng. Nhưng với Tập, điều chỉnh chính sách là một sự thừa nhận sai lầm không thể tưởng tượng được.
phản ứng của các phe phái
Ban lãnh đạo của ĐCSTQ chưa bao giờ là một khối thống nhất. Như Mao đã từng nói, “Có những đảng bên ngoài đảng, và có những phe phái bên trong đảng của chúng ta, luôn là như vậy.” Các phe phái này về cơ bản dựa trên quan hệ cá nhân, và họ có xu hướng tự dàn xếp theo một phổ liên tục từ tả sang hữu. Nói cách khác, dù chính trị Trung Quốc chủ yếu theo chủ nghĩa cá nhân, nhưng vẫn có những khác biệt thực sự về đường lối chính sách quốc gia, và mỗi “ê-kíp” sẽ thường liên kết bản thân với những ý tưởng của người đứng đầu.
Cánh tả là những người vẫn cam kết theo chủ nghĩa Mác chính thống. Họ thống trị đảng trước thời Đặng Tiểu Bình, và chủ trương tiếp tục đấu tranh giai cấp và bạo lực cách mạng. Tiêu biểu là phe của Mao Trạch Đông, Trần Vân (nhân vật thứ hai dưới thời Đặng), Bạc Hy Lai (một cựu ủy viên Bộ Chính trị đã bị bỏ tù trước khi Tập nắm quyền) và Tập Cận Bình. Ở cấp cơ sở, cánh tả còn bao gồm một đội ngũ nhỏ, không có quyền lực chính trị, là các sinh viên Mác-xít và các công nhân bị sa thải do cải cách của Đặng.
Phe trung dung chủ yếu là các hậu duệ chính trị của Đặng Tiểu Bình. Bởi vì hầu hết các cán bộ ngày nay đều được đào tạo dưới quyền ông, đây là phe thống trị bộ máy hành chính của ĐCSTQ. Nhóm này ủng hộ các cải cách kinh tế toàn diện và cải cách chính trị hạn chế, tất cả đều với mục tiêu đảm bảo sự cầm quyền vĩnh viễn của đảng. Ngoài ra, phe trung dung còn có người của hai quan chức hàng đầu đã nghỉ hưu, Giang Trạch Dân và Tăng Khánh Hồng (cựu phó chủ tịch nước), cùng một nhóm khác là Đoàn phái, gồm những người ủng hộ cựu lãnh đạo Hồ Cẩm Đào và thủ tướng đương nhiệm Lý Khắc Cường.
Cuối cùng là cánh hữu, mà đối với trường hợp Trung Quốc, được hiểu là những người theo chủ nghĩa tự do ủng hộ nền kinh tế thị trường và một hình thức nhẹ nhàng hơn của chủ nghĩa chuyên chế (hoặc thậm chí, trong một số trường hợp, là ủng hộ nền dân chủ lập hiến). Tôi thuộc về phe này, cũng là phe yếu thế nhất. Nó bao gồm những người ủng hộ Hồ Diệu Bang và Triệu Tử Dương, hai lãnh đạo đảng dưới thời Đặng. Nó cũng bao gồm cả Ôn Gia Bảo, người từng là thủ tướng của Trung Quốc trong giai đoạn 2003-2013 và đến nay vẫn có ảnh hưởng. Khi được hỏi về việc thúc đẩy cải cách chính trị trong một cuộc phỏng vấn năm 2010, Ôn trả lời “Tôi sẽ không nhượng bộ cho đến ngày cuối cùng của cuộc đời mình.”
Tập Cận Bình đang phải đối mặt với sự phản đối ngày càng tăng từ cả ba phe phái. Dù ban đầu họ ủng hộ các chính sách của ông, nhưng giờ đây, cánh tả cho rằng Tập chưa đi đủ xa trong việc phục hồi các chính sách của Mao, một số thậm chí còn bất mãn sau khi ông ta đàn áp phong trào lao động. Phe trung dung thì ôm hận vì Tập đã hủy hoại các cải cách kinh tế. Còn cánh hữu lại hoàn toàn im lặng, vì Tập đã loại bỏ ngay cả những cuộc tranh luận chính trị nhỏ nhất.
Có thể cảm nhận những chia rẽ này trong Ủy ban Thường vụ Bộ Chính trị. Một trong các ủy viên, Hàn Chính, được nhiều người coi là thành viên của phe Giang Trạch Dân. Lý Khắc Cường đặc biệt tỏ ra xa cách với Tập, và sự xung khắc giữa các quan chức đang dần được hé lộ trước công chúng. Lý từ lâu đã âm thầm phản đối chính sách zero-covid của Tập, nhấn mạnh sự cần thiết phải mở cửa các công ty và bảo vệ nền kinh tế. Vào tháng 5, sau khi Lý nói với 100.000 cán bộ đảng tại một hội nghị trực tuyến rằng nền kinh tế đang trong tình trạng tồi tệ hơn dự kiến, các đồng minh của Tập đã tiến hành một cuộc phản công. Trên Tân Hoa Xã, họ bảo vệ ông bằng cách lập luận, “Triển vọng phát triển kinh tế của Trung Quốc chắc chắn sẽ tươi sáng hơn.” Như một biểu tượng cho sự phản kháng của họ đối với chính sách covid của Tập, Lý và các cấp dưới của ông đã từ chối đeo khẩu trang. Hồi tháng 4, trong một bài phát biểu ở thành phố Nam Xương, người ta đã nhìn thấy các phụ tá của Lý yêu cầu những người tham dự tháo khẩu trang. Cho đến nay, Lý vẫn nhân nhượng trước thái độ kiêu ngạo của Tập, luôn miễn cưỡng phục tùng khi cần thiết. Nhưng ông có thể sẽ sớm đạt đến ngưỡng chịu đựng của mình.
Sự phẫn nộ đang từ giới tinh hoa tràn dần xuống các cấp thấp hơn trong bộ máy hành chính. Vào đầu nhiệm kỳ của Tập, khi ông bắt đầu xáo trộn quyền lực, nhiều thành viên của bộ máy đã cảm thấy bất bình và vỡ mộng. Nhưng họ chỉ phản kháng thụ động, thể hiện qua việc không hành động. Cán bộ địa phương xin nghỉ ốm liên tục hoặc viện đủ loại lý do để ngăn cản các sáng kiến chống tham nhũng của Tập. Cuối năm 2021, ủy ban kỷ luật của ĐCSTQ thông báo rằng trong 10 tháng đầu năm, họ đã phát hiện ra 247.000 trường hợp “thực hiện không hiệu quả các chỉ thị quan trọng của Tập Cận Bình và của Ban chấp hành Trung ương.” Tuy nhiên, kể từ đợt phong tỏa Thượng Hải, sự phản kháng đã trở nên công khai hơn. Trên mạng xã hội, nhiều quan chức địa phương công khai chỉ trích chính sách zero-Covid. Vào tháng 4, các thành viên Hội đồng Khu phố Tam Lâm, Thượng Hải, đã đồng loạt từ chức, phàn nàn trong một bức thư ngỏ rằng họ đã bị cấm cửa trong văn phòng suốt 24 ngày, không hề được gặp mặt gia đình.
Điều đáng lo ngại hơn nữa đối với Tập là sự bất mãn của giới tinh hoa đang ngày càng lan rộng ra công chúng. Trong một nhà nước độc tài, việc đo lường chính xác dư luận là không thể, nhưng các biện pháp Covid khắc nghiệt của Tập có lẽ đã khiến ông đánh mất thiện cảm của hầu hết người dân Trung Quốc. Một trường hợp bất đồng chính kiến đã nổi lên vào tháng 02/2020, khi ông trùm bất động sản Nhậm Chí Cường (Ren Zhiqiang) gọi chủ tịch nước là “thằng hề” vì đã không biết cách ứng phó với đại dịch. (Chỉ sau một ngày xét xử, Nhậm đã bị kết án 18 năm tù.) Các nền tảng mạng xã hội Trung Quốc tràn ngập các video trong đó dân thường cầu xin Tập chấm dứt chính sách zero-covid của mình. Sang tháng 5, một nhóm tự xưng là “Ủy ban Tự cứu Tự trị Thượng Hải” đã phát hành một tuyên ngôn trực tuyến có tiêu đề “Đừng làm nô lệ – hãy tự cứu lấy mình.” Bản tuyên ngôn kêu gọi cư dân thành phố chống lại lệnh phong tỏa và thành lập các cơ quan tự quản để giúp đỡ lẫn nhau. Trên mạng xã hội, một số người Trung Quốc đã mỉa mai rằng kế hoạch hiệu quả nhất để chống lại đại dịch là triệu tập Đại hội Đại biểu Toàn quốc lần thứ 20 càng sớm càng tốt để ngăn Tập tiếp tục nắm quyền.
Trong khi đó, bất chấp những tuyên bố của Tập về việc xóa đói giảm nghèo, hầu hết người dân Trung Quốc vẫn đang chật vật kiếm sống. Như Lý Khắc Cường đã tiết lộ vào năm 2020, 600 triệu người ở Trung Quốc – khoảng 40% dân số – chỉ kiếm được khoảng 140 đô la một tháng. Theo dữ liệu thu thập bởi South China Morning Post, một tờ báo của Hong Kong, khoảng 4,4 triệu công ty nhỏ đã đóng cửa từ tháng 1 đến tháng 11/2021, gấp hơn ba lần số công ty mới thành lập trong cùng kỳ. Đối mặt với khủng hoảng tài chính, các chính quyền địa phương đã buộc phải cắt giảm lương của công chức – đôi khi lên tới 50%, bao gồm cả tiền lương cho giáo viên. Nhiều khả năng, họ sẽ lại dùng những cách thức mới để cướp bóc của cải từ khu vực tư nhân và từ các công dân bình thường, theo đó tiếp tục gây ra nhiều khốn khó kinh tế. Sau 40 năm mở cửa, phần lớn người dân Trung Quốc không muốn quay lại thời Mao. Trong giới tinh hoa của ĐCSTQ, nhiều người phẫn nộ với việc Tập đã phá vỡ sự phân bổ quyền lực truyền thống, và cho rằng các chính sách liều lĩnh của ông ta đang gây nguy hiểm cho tương lai của đảng. Kết quả là lần đầu tiên kể từ sau cuộc biểu tình ở Thiên An Môn năm 1989, nhà lãnh đạo Trung Quốc không chỉ đối mặt với bất đồng nội bộ, mà còn phải đối mặt với phản ứng dữ dội của dân chúng và nguy cơ bất ổn xã hội thực sự.
THÊM 5 NĂM NỮA?
Nuôi lòng oán giận là một chuyện, nhưng hành động theo nó lại là chuyện khác. Các thành viên cấp cao của đảng biết rằng mình luôn có thể bị buộc tội tham nhũng, vì vậy họ có rất ít động cơ để chống lại Tập. Giám sát công nghệ cao bị lạm dụng đến mức giới tinh hoa trong đảng, bao gồm cả các nhà lãnh đạo quốc gia đã nghỉ hưu, không còn dám giao tiếp với nhau bên ngoài các sự kiện chính thức, kể cả là về những vấn đề vặt vãnh. Về phần mình, công chúng tiếp tục giữ im lặng, bị kiềm chế bởi kiểm duyệt, giám sát, và nỗi sợ sẽ bị bắt giam. Đó là lý do tại sao những người chống đối Tập lại tập trung vào con đường hợp pháp duy nhất để loại bỏ ông: từ chối không trao cho ông nhiệm kỳ lãnh đạo đảng lần thứ ba tại đại hội toàn quốc sắp tới.
Có lẽ vì cảm nhận được sự thất vọng ngày càng tăng, Tập đã làm đủ mọi cách để xoay chuyển tình thế theo hướng có lợi cho mình. Tất nhiên, lá phiếu quan trọng nhất là của các thành viên Ủy ban Thường vụ, những người có tiếng nói sau cùng nặng ký nhất để quyết định liệu ông có còn tại vị hay không, một phần là do họ kiểm soát các thành viên của cơ quan lập pháp Trung Quốc. Tập có lẽ đã làm mọi việc có thể để đảm bảo sự ủng hộ của các thành viên Ủy ban Thường vụ, từ hứa hẹn rằng họ sẽ tiếp tục nắm quyền đến cam kết không điều tra gia đình họ.
Quân đội cũng quan trọng không kém, vì việc từ chối nhiệm kỳ thứ ba của Tập có thể sẽ cần sự ủng hộ của các tướng lĩnh. Các nhà tuyên truyền thường xuyên nhắc nhở người Trung Quốc rằng “đảng nắm trong tay ngọn súng,” nhưng các nhà lãnh đạo nước này nhận ra rằng, trên thực tế, súng luôn chĩa vào người đứng đầu đảng. Dù trong những năm qua, Tập đã âm thầm thay thế các tướng lĩnh Trung Quốc bằng người của mình, nhưng luận điệu của các quan chức quân đội vẫn thường xuyên dao động giữa việc nhấn mạnh lòng trung thành cá nhân đối với Tập, và lòng trung thành thể chế đối với Quân ủy Trung ương, cơ quan giám sát họ, vốn cũng do Tập đứng đầu.
Trong một dấu hiệu ngầm cho thấy sự phản đối trong quân đội, tháng 12 năm ngoái, một vài người quen ở Trung Quốc cho tôi biết rằng Lưu Á Châu, quan chức quân đội mà Tập đã khiển trách vì chỉ trích chính sách đối với người Duy Ngô Nhĩ – đã biến mất cùng với em trai của mình, cũng là một vị tướng. Nhà của cả hai anh em đã bị đột kích. Tin tức này đã gây ra một làn sóng chấn động trong quân đội, vì với tư cách là con rể của một cựu chủ tịch nước, Lưu là người “không ai có thể chạm tới.” Nhưng bằng cách giam giữ ông và em trai, Tập đã đưa ra lời cảnh báo mạnh mẽ nhất của mình đối với các Thái tử khác, cũng như các quan chức hàng đầu của Quân đội Giải phóng Nhân dân, rằng họ nên biết điều mà tuân phục.
Tập cũng đã tăng tốc chiến dịch “chống tham nhũng” của mình. Trong nửa đầu năm 2022, chính phủ đã trừng phạt 21 cán bộ cấp tỉnh trở lên và 1.237 cán bộ cấp huyện và sở. Đã có sự tập trung rõ rệt vào các cơ quan an ninh và tình báo. Hồi tháng 1, truyền hình nhà nước Trung Quốc cho phát sóng lời thú tội của Tôn Lập Quân, từng là một quan chức an ninh cấp cao, người đã bị buộc tội tham nhũng và hiện đang đối mặt với viễn cảnh bị xử tử. Theo cơ quan kỷ luật cao nhất của đảng, tội lỗi của ông là đã “lập bè phái để nắm quyền kiểm soát một số bộ phận quan trọng,” “nuôi dưỡng tham vọng chính trị quá đà,” và có “phẩm chất chính trị xấu xa”. Sang tháng 3, Phó Chính Hoa, người từng là thứ trưởng bộ công an và cũng là sếp của Tôn, đã bị buộc tội tham nhũng, cách chức và khai trừ khỏi ĐCSTQ. Thông điệp rất rõ ràng: hãy vâng lệnh, nếu không sẽ bị hạ bệ.
Để tăng thêm các lớp bảo vệ bổ sung nhằm đạt được nhiệm kỳ thứ ba, Tập còn đưa ra một lời đe dọa ngầm đối với các đảng viên đã nghỉ hưu. Những cán bộ lão thành từ lâu đã nắm giữ ảnh hưởng to lớn trong nền chính trị Trung Quốc; chẳng hạn, chính nhóm tinh hoa đã nghỉ hưu đã buộc Triệu Tử Dương phải ra đi vào năm 1989. Trong tháng 1, Tập đã nhắm thẳng vào nhóm lão thành này, tuyên bố rằng chính phủ sẽ “dọn sạch bọn tham nhũng có hệ thống và loại bỏ các nguy cơ tiềm ẩn” bằng cách điều tra hồi tố đời tư của các cán bộ trong vòng 20 năm qua. Và vào tháng 5, đảng đã siết chặt chủ trương đối với các cán bộ hưu trí, khuyến cáo họ “không được công khai thảo luận các chủ trương chung của Ban Chấp hành Trung ương Đảng, không phát tán những nhận xét tiêu cực về chính trị, không tham gia hoạt động của các tổ chức xã hội bất hợp pháp, không sử dụng ảnh hưởng từ chức vụ, quyền hạn cũ của mình để tìm kiếm lợi ích cho mình và cho người khác, đồng thời kiên quyết phản đối, chống mọi kiểu tư duy sai trái.”
Tập cũng đã tìm cách đảm bảo sự ủng hộ của 2.300 đại biểu ĐCSTQ được mời tham dự Đại hội Toàn quốc, 2/3 trong số đó là các quan chức cấp cao trên khắp đất nước và 1/3 còn lại là các thành viên bình thường làm việc ở cấp cơ sở. Các đại biểu đã được sàng lọc cẩn thận trên tiêu chí lòng trung thành của họ đối với Tập. Để ngăn chặn bất kỳ sự kiện bất ngờ nào tại đại hội, lệnh cấm “hoạt động phi tổ chức” không cho phép những người này được trao đổi bên ngoài các cuộc họp chính thức của các đoàn đại biểu cấp tỉnh của họ, hạn chế khả năng họ kết hợp cùng chống lại một chính sách hoặc nhà lãnh đạo cụ thể.
Trong những tháng trước thềm đại hội, cuộc đấu đá nội bộ của ĐCSTQ có thể sẽ ngày càng dữ dội. Tập có thể ra lệnh bắt giữ và tổ chức nhiều phiên tòa xét xử các quan chức cấp cao hơn, trong khi những người chỉ trích ông có thể làm rò rỉ thêm thông tin và lan truyền nhiều tin đồn hơn. Trái ngược với quan điểm phổ biến trong giới phân tích phương Tây, Tập có thể vẫn chưa nắm chắc trong tay nhiệm kỳ thứ ba. Các đối thủ lớn mạnh của Tập có thể thành công trong việc buộc ông rời nhiệm sở, miễn là họ thuyết phục đủ số lượng thành viên Ủy ban Thường vụ rằng ông đã mất đi sự ủng hộ của các cấp trong đảng, hoặc thuyết phục các cán bộ lão thành can thiệp. Thêm nữa, luôn có khả năng một cuộc khủng hoảng kinh tế hoặc tình trạng bất ổn xã hội lan rộng có thể khiến những đồng minh bền chặt quay sang chống lại ông ta. Bất chấp tất cả, kịch bản khả thi nhất vào mùa thu này là Tập, sau khi thao túng quá trình bỏ phiếu và đe dọa các đối thủ của mình, sẽ đắc cử nhiệm kỳ chủ tịch nước thứ ba và cùng với đó là quyền tiếp tục làm người đứng đầu đảng và quân đội. Và thế là, cuộc cải cách chính trị có ý nghĩa duy nhất được thực hiện kể từ thời Đặng Tiểu Bình sẽ tan thành mây khói.
NHỮNG NƯỚC CỜ KẾ TIẾP
Sau đó là gì? Tập chắc chắn sẽ biến chiến thắng của mình thành bàn đạp để làm bất cứ điều gì ông ấy muốn, nhằm đạt được mục tiêu của đảng là phục hưng dân tộc Trung Hoa. Tham vọng của ông sẽ lại lên một tầm cao mới. Trong một nỗ lực vô ích để tiếp thêm sinh lực cho nền kinh tế mà không trao quyền cho khu vực tư nhân, Tập sẽ củng cố các chính sách kinh tế nhà nước của mình. Để duy trì quyền lực, ông sẽ tiếp tục loại bỏ các đối thủ tiềm tàng từ sớm, đồng thời thắt chặt kiểm soát xã hội, khiến Trung Quốc ngày càng trở nên giống Triều Tiên. Ông thậm chí có thể tìm cách nắm quyền sau nhiệm kỳ thứ ba. Một Tập Cận Bình trở nên táo bạo có thể đẩy nhanh quá trình quân sự hóa các khu vực đang tranh chấp ở Biển Đông và cố gắng cưỡng chiếm Đài Loan. Trong lúc tiếp tục hành trình đưa Trung Quốc trở thành nước thống trị, ông sẽ khiến đất nước ngày càng trở nên cô lập với phần còn lại của thế giới.
Nhưng không có động thái nào trong số này có thể làm cho sự bất mãn trong đảng biến mất. Việc Tập Cận Bình giành được nhiệm kỳ thứ ba sẽ không xoa dịu những người trong ĐCSTQ phẫn nộ với việc ông tích lũy quyền lực và xây dựng sự sùng bái cá nhân, nó cũng không giải quyết được vấn đề về tính chính danh của ông trước người dân. Trên thực tế, những động thái mà ông có thể thực hiện trong nhiệm kỳ thứ ba sẽ làm tăng khả năng xảy ra chiến tranh, bất ổn xã hội, và khủng hoảng kinh tế, làm trầm trọng thêm những bất bình hiện có. Ngay cả ở Trung Quốc, người ta cũng cần nhiều hơn sức mạnh và sự đe dọa để có thể duy trì quyền lực; khả năng làm việc hiệu quả vẫn giữ vai trò quan trọng. Mao Trạch Đông và Đặng Tiểu Bình giành được quyền lực nhờ vào thành tích – Mao bằng cách giải phóng Trung Quốc khỏi Quốc Dân Đảng, và Đặng bằng cách mở cửa và thúc đẩy phát triển kinh tế. Nhưng Tập không có những thành công cụ thể như vậy. Ông không có nhiều chỗ cho sai lầm.
Theo tôi, cách khả thi duy nhất để thay đổi thực trạng này, cũng là cách đáng sợ nhất và chết chóc nhất: một thất bại nhục nhã trong một cuộc chiến. Nếu Tập tấn công Đài Loan, mục tiêu khả dĩ nhất của ông ta, thì rất có thể cuộc chiến sẽ không diễn ra như kế hoạch, và Đài Loan, với sự giúp đỡ của Mỹ, sẽ có thể chống lại cuộc xâm lược và gây thiệt hại nghiêm trọng cho đại lục. Trong trường hợp đó, giới tinh hoa và quần chúng sẽ từ bỏ Tập, mở đường cho sự sụp đổ không chỉ của cá nhân ông mà có lẽ là sự sụp đổ của ĐCSTQ như chúng ta đã biết. Để hiểu rõ hơn, chúng ta có thể sẽ phải quay trở lại thế kỷ 18, khi Hoàng đế Càn Long thất bại trong nhiệm vụ mở rộng bờ cõi Trung Hoa sang Trung Á, Miến Điện, và Việt Nam. Đúng như dự đoán, Trung Quốc đã phải chịu một tổn thất nặng nề trong Chiến tranh Trung-Nhật lần thứ nhất, tạo tiền đề cho sự sụp đổ của triều đại Mãn Thanh và khởi đầu một thời kỳ biến động chính trị kéo dài. Triều đại của một hoàng đế không phải lúc nào cũng kéo dài vô tận.
Thái Hà là cựu Giáo sư tại Trường Đảng Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc từ năm 1998 đến năm 2012.
