Nguồn: Sarah Cook, “The CCP’s Ukraine War Propaganda,” The Diplomat, 16/04/2022
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Đảng và Nhà nước Trung Quốc đang sử dụng hộp công cụ kiểm soát thông tin phong phú của mình để lan truyền phiên bản quan điểm của họ về cuộc xâm lược của Nga.
Bộ máy kiểm soát thông tin khổng lồ của Trung Quốc thường tập trung vào việc bóp méo thông tin mà các công dân Trung Quốc có thể tiếp cận về đất nước mình, trong khi các thông tin liên quan đến nước ngoài chỉ có tầm quan trọng thứ yếu. Tuy nhiên, trong bảy tuần qua, quyết định rõ ràng của các lãnh đạo Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) đứng về phía Tổng thống Nga Vladimir Putin trong cuộc xâm lược vô cớ vào Ukraine đã thúc đẩy một chiến dịch toàn diện nhằm định hình dư luận và các cuộc thảo luận về các sự kiện đang diễn ra cách xa hàng nghìn dặm.
Sâu trong hộp công cụ kiểm soát thông tin của ĐCSTQ, có ba chiến thuật dường như đang đóng vai trò lớn trong chiến dịch này: các phương tiện truyền thông nhà nước lặp lại các tin tức thất thiệt từ phía Nga, thao túng các hashtag và chủ đề thịnh hành trên mạng xã hội, và kiểm duyệt các quan điểm và nguồn thông tin thay thế.
Nỗ lực này đã xây dựng thành công một bức tường cô lập Trung Quốc, khiến cho độc giả tin tức của nước này chỉ có thể tiếp cận một phiên bản duy nhất của một trong những sự kiện địa chính trị quan trọng nhất thế kỷ này, khác hẳn với phiên bản được giới thiệu đến các nhóm dân cư khác trên thế giới.
Một chiến lược ba mũi nhọn nhằm bóp méo thực tế
Trong những tuần kể từ khi Putin xâm lược Ukraine, ba trong số các hãng truyền thông nhà nước của Trung Quốc – cơ quan ngôn luận của ĐCSTQ, tờ Nhân dân Nhật báo; Đài truyền hình Trung ương Trung Quốc (CCTV); và tòa soạn dân tộc chủ nghĩa, tờ Hoàn cầu Thời báo – đã đặc biệt tích cực phát sóng các thông tin tuyên truyền của nhà nước Nga cho cư dân Trung Quốc. Thay vì chỉ đơn giản quảng bá các quan điểm hoặc tuyên bố chính thức của Moscow, các kênh này lại phổ biến nhiều nội dung hoàn toàn sai sự thật. Chẳng hạn, họ tuyên bố rằng binh lính Ukraine đã đầu hàng, rằng Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelenskyy đã chạy trốn khỏi Kyiv, và lực lượng Nga chỉ tấn công vào các mục tiêu quân sự.
Không kém phần quan trọng so với những lời nói dối đang lan truyền là những sự thật cơ bản đã không được lên sóng. Không có sự thừa nhận nào về việc Moscow đã khơi mào chiến tranh bằng cách xâm lược một nước láng giềng có chủ quyền, vi phạm trắng trợn luật pháp quốc tế. Không có thời lượng phát sóng nào được cấp cho các video thường nhật lôi cuốn của Zelenskyy, vốn là nội dung đã lan truyền mạnh trong khán giả toàn cầu. Cũng không có các bản tường thuật chi tiết về những cuộc thảm sát tàn bạo ở Kyiv, xuất hiện sau khi quân Nga rút lui. Ví dụ, nhiều chương trình phát sóng tin tức của CCTV – bao gồm cả các chương trình giờ vàng vẫn được hàng chục triệu người Trung Quốc theo dõi mỗi tối – hầu như không đề cập đến cái chết của thường dân được báo cáo ở thị trấn Bucha vào đầu tháng 4. Thay vào đó, họ tập trung vào các chủ đề như những cuộc tấn công quân sự thành công của Nga và những chuyến hàng vũ khí của Mỹ tới Ukraine.
ĐCSTQ đã hỗ trợ phổ biến các thông tin tuyên truyền ủng hộ Điện Kremlin bằng cách thao túng các hashtag và các chủ đề thịnh hành trên các nền tảng truyền thông xã hội trong nước. Có rất nhiều ví dụ về việc các phương tiện truyền thông của nhà nước Trung Quốc tạo ra các hashtag liên quan đến các câu chuyện sai lệch thông tin mà sau đó đã được phổ biến một cách mạnh mẽ. Trong những ngày đầu của cuộc chiến, CCTV đã tạo ra một hashtag khẳng định rằng Zelenskyy đã chạy trốn khỏi Kyiv, hashtag này được cho là đã được xem 510 triệu lần. Gần đây hơn, sau khi chính phủ Nga thông báo rằng họ sẽ tổ chức một hội nghị chống chủ nghĩa phát xít vào tháng 8 – một phần trong câu chuyện sai lệch rằng cuộc xâm lược là cần thiết để loại bỏ chủ nghĩa quốc xã khỏi Ukraine – CCTV đã cho đăng một câu chuyện liên quan và tạo một hashtag trên nền tảng Weibo. Trong vòng 24 giờ, nó đã thu hút được 650 triệu lượt xem và 90 trích dẫn trên các phương tiện truyền thông.
Ngay cả khi họ giữ cho các thuật toán và chủ đề thịnh hành phù hợp với ưu tiên của chính phủ, nhân viên tại các nền tảng truyền thông xã hội của Trung Quốc vẫn phải bận rộn xóa các nội dung xa rời với thông tin dòng chính. Chẳng hạn, họ đã xóa các bài đăng và thư ngỏ của các nhân vật nổi tiếng ở Trung Quốc, những người trực tiếp đặt câu hỏi về sự ủng hộ của chính phủ đối với Moscow, phê phán Putin, lên tiếng ủng hộ Ukraine, hoặc chỉ trích việc các cư dân mạng theo chủ nghĩa dân tộc đã coi thường nỗi đau lịch sử dưới tay giặc ngoại xâm của chính Trung Quốc. Trong ít nhất hai trường hợp, tài khoản Weibo của những người nổi tiếng dám gọi Putin là “kẻ điên rồ,” kêu gọi những người theo dõi cầu nguyện cho hòa bình, hoặc đăng ảnh về các cuộc biểu tình chống chiến tranh ở Nga đã bị khóa hoặc hạn chế. Có hai cá nhân, cựu dẫn chương trình Jin Xing và nữ diễn viên Ke Lan, đã mất khả năng tiếp cận lần lượt là 13,6 triệu và 2,9 triệu người theo dõi. Dù một số bài đăng ủng hộ Moscow về mặt quân sự đã bị gỡ xuống, nhưng các bài đăng nổi bật trên mạng internet bị kiểm duyệt và xuyên tạc của Trung Quốc vẫn là ủng hộ Điện Kremlin, chống Mỹ và chống NATO.
Các nhà kiểm duyệt cũng đã sử dụng cách thức tương tự để ngăn chặn thông tin trực tiếp đến từ các cư dân Trung Quốc đang sinh sống ở Ukraine, bao gồm cả các khiếu nại liên quan đến việc chính phủ chậm trễ trong việc sơ tán họ khỏi vùng chiến sự. Wang Jixian, một nhân viên công nghệ, người đăng video từ thành phố Odesa, đã phải chứng kiến các tài khoản của mình trên nhiều nền tảng mạng xã hội, bao gồm cả WeChat, bị khóa. Trong một đoạn video đầy xúc động được đăng tải lên YouTube, Wang giận dữ than thở về việc anh không còn cách nào để liên lạc trực tiếp với cha mẹ, và nhờ bạn bè thông báo với họ rằng anh vẫn còn sống. Các bài đăng và video của cư dân mạng trên Jinri Toutiao, một công cụ tổng hợp nội dung được sử dụng rộng rãi thuộc sở hữu của tập đoàn ByteDance, đã bị xóa vì ghi lại hình ảnh cuộc biểu tình phản đối cuộc chiến của Nga.
Các chiến thuật kiểm soát thông tin này tuân thủ chặt chẽ một chỉ thị truyền thông chính thức, vốn đã bị rò rỉ hồi ngày 03/03. Chỉ thị đặc biệt này nói rằng không được phép đăng lại các bản tin nước ngoài và các nền tảng truyền thông xã hội phải “kiểm soát chặt chẽ” các bình luận thách thức những tuyên bố chính thức, liên quan đến “xúi giục đối kháng Trung-Nga,” đề cập đến các cuộc xâm lược trước đây vào Trung Quốc, hoặc liên quan đến “các tuyên bố phản chiến công khai.” Chỉ thị này và một chỉ thị khác đều yêu cầu thực thi tính độc quyền của phương tiện truyền thông nhà nước đối với các hashtag và các chủ đề thịnh hành liên quan đến chiến tranh, chẳng hạn như lưu ý rằng “không có ngoại lệ, các hashtag hiện có được tạo bởi các cá nhân, phương tiện truyền thông tự xuất bản, và nền tảng thương mại sẽ không được đưa vào các chủ đề thịnh hành, còn các hashtag mới sẽ bị nghiêm cấm.”
Những tiếng nói bất đồng và phản kháng
Trong lúc không gian cho các quan điểm thay thế về cuộc chiến ở Ukraine rõ ràng đang chịu áp lực nặng nề, một số ví dụ về sự phản kháng – cả công khai lẫn âm thầm – đã xuất hiện.
Trong số các kênh truyền thông truyền thống, một số ít đã đề cập khá rõ ràng về trách nhiệm của Moscow đối với cuộc xâm lược. Ngày 07/03, Tuần báo Con người Mới, một ấn phẩm thương mại ở Thượng Hải, đã xuất bản câu chuyện về cuộc di tản của một sinh viên Trung Quốc khỏi Ukraine, mô tả cách các lực lượng Nga bất ngờ “phát động cuộc chiến” chống lại Ukraine. Caixin, một tờ báo tài chính được công nhận rộng rãi nhờ các bài báo điều tra, đã cho đăng một bài phân tích trong đó gọi cuộc chiến ở Ukraine là cuộc xâm lược toàn diện của Nga, đồng thời công bố nhiều hình ảnh cho thấy các tòa nhà bị phá hủy.
Ngày 26/02, năm nhà sử học Trung Quốc đã công bố một bức thư ngỏ lên án chiến tranh và trực tiếp thách thức quan điểm của chính phủ Trung Quốc. Họ tuyên bố rằng “là một đất nước từng bị chiến tranh tàn phá… chúng tôi đồng cảm với nỗi đau khổ của người dân Ukraine.” Các tác giả cũng thẳng thừng bác bỏ những nỗ lực biện minh cho cuộc xâm lược: “Bất chấp vô vàn lý lẽ mà người Nga đưa ra, việc sử dụng vũ lực để xâm lược một quốc gia có chủ quyền là chà đạp lên các chuẩn mực quan hệ quốc tế dựa trên Hiến chương Liên Hiệp Quốc.”
Đầu tháng 3, trang Giám sát Nhận thức Mỹ-Trung của Trung tâm Carter đã xuất bản một bài bình luận bằng tiếng Anh và tiếng Trung của Hồ Vỹ, một học giả có liên quan đến một số cơ sở trực thuộc nhà nước ở Trung Quốc. Bài báo đã phân tích những tác động lâu dài của cuộc chiến đối với Trung Quốc và thế giới, cảnh báo rằng “Trung Quốc không thể bị ràng buộc với Putin” và nên “chọn đi theo xu hướng chủ đạo của thế giới”. Cả hai bình luận này đều bị kiểm duyệt ở Trung Quốc và trang web của Giám sát Nhận thức Mỹ-Trung sau đó đã bị chặn, nhưng khi đó bài đăng gốc bằng tiếng Trung đã có hơn 185.000 lượt xem.
Những biểu hiện âm thầm hơn thể hiện sự hoài nghi đường lối chính thức và ủng hộ Ukraine cũng đã xuất hiện. Nhà báo Xifan Yang phát hiện ra rằng bốn trong số năm mẫu trâm cài áo bán chạy nhất trên trang thương mại điện tử Taobao có chủ đề cờ Ukraine. Nhận xét của người dùng về các sản phẩm này đi kèm những câu như “Nhân dân Ukraine muôn năm!” Nhà nghiên cứu Ling Li đã thu thập nhiều ví dụ về bình luận của cư dân mạng Trung Quốc khác với các thông tin chính thức, bao gồm những bình luận như “người ta có thể thờ ơ với chiến tranh, nhưng chí ít đừng nên ủng hộ chiến tranh, hoặc tệ hơn, ca ngợi những kẻ xâm lược,” đã nhận được hơn 6.900 lượt thích. Thậm chí, một đoạn video của ngôi sao Hollywood, cũng là cựu Thống đốc bang California Arnold Schwarzenegger, nhằm phản bác chương trình tuyên truyền của Điện Kremlin dành cho khán giả Nga, đã được phát hiện đang lan truyền trên WeChat với phụ đề tiếng Trung.
Một cửa sổ cho thấy quan điểm của giới lãnh đạo, một hàng rào ngăn cách với thế giới
Do sự mơ hồ của giới lãnh đạo Trung Quốc, rất khó để xác định chính xác động cơ nào đã thúc đẩy chế độ ủng hộ cuộc chiến của Putin. Đó có thể là một phần trong nỗ lực thay đổi cân bằng quyền lực quốc tế, làm suy yếu Mỹ, tạo tiền đề để ĐCSTQ tiếp quản Đài Loan trong tương lai, hoặc đơn giản là để cứu Tập Cận Bình khỏi bị bẽ mặt bởi quan hệ đối tác công khai với Putin mà ông từng tung hô vào đầu tháng 2, trước khi xảy ra xâm lược. Điều rõ ràng là câu chuyện phát sóng trên các phương tiện truyền thông trong nước phản ánh quan điểm của các nhà lãnh đạo ĐCSTQ, hơn là những bình luận có tính trung lập và ôn hòa của các nhà ngoại giao Trung Quốc. Một khi Tập và cộng sự của ông quyết định rằng việc ủng hộ Putin là có lợi về mặt chiến lược cho ĐCSTQ, nếu không nói là cho Trung Quốc, thì bộ máy kiểm soát thông tin của đảng sẽ nhanh chóng hành động.
Trong khi chiến tranh tiếp tục ở Ukraine, tự do, hòa bình và trật tự quốc tế sẽ bị đe dọa. Nhưng bất kể kết quả trên chiến trường có thế nào, thì cuộc xung đột cũng đã dẫn đến việc củng cố bộ máy tuyên truyền của ĐCSTQ và tạo ra khoảng cách thông tin sâu rộng hơn giữa nhiều người ở Trung Quốc với phần còn lại của thế giới.
Sarah Cook là Giám đốc Nghiên cứu về Trung Quốc, Hồng Kông và Đài Loan tại Tổ chức Ngôi nhà Tự do (Freedom House).
