Nguồn: Mexican War of Independence begins, History.com
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Vào ngày này năm 1810, Miguel Hidalgo y Costilla, một linh mục Công giáo, đã phát động Chiến tranh giành độc lập ở Mexico với bài phát biểu Grito de Dolores, hay “Tiếng khóc của Dolores”. Được đặt tên như vậy vì nó đã được Hidalgo đọc trước công chúng ở thị trấn Dolores, bài phát biểu kêu gọi chấm dứt 300 năm cai trị của Tây Ban Nha ở Mexico, phân chia lại đất đai và bình đẳng chủng tộc. Hàng nghìn người bản địa và người lai đã tập hợp dưới là cờ Đức Mẹ Guadalupe của Hidalgo, và chẳng bao lâu sau, đội quân nông dân đã hành quân đến Thành phố Mexico.
Đầu thế kỷ 19, việc Napoléon chiếm đóng Tây Ban Nha đã dẫn đến sự bùng nổ các cuộc nổi dậy trên khắp châu Mỹ thuộc Tây Ban Nha. Miguel Hidalgo y Costilla — “cha đẻ của nền độc lập Mexico” — đã phát động cuộc nổi dậy ở Mexico với “Tiếng khóc của Dolores” và đội quân dân túy của ông đã tiến rất gần đến việc chiếm được thủ đô Mexico. Bị đánh bại tại Calderón vào tháng 1/1811, ông chạy trốn về phía bắc nhưng đã bị bắt và bị xử tử. Tuy nhiên, ông được tiếp nối bởi nhiều thủ lĩnh nông dân khác, chẳng hạn như José María Morelos y Pavón, Mariano Matamoros, và Vicente Guerrero, những người đã lãnh đạo đội quân gồm người bản địa và người lai, chống lại người Tây Ban Nha và phe Bảo hoàng.
Trớ trêu thay, chính những người thuộc phe Bảo hoàng — gồm nhóm người Mexico gốc Tây Ban Nha và những người bảo thủ khác — cuối cùng lại mang lại nền độc lập cho dân tộc. Năm 1820, phe tự do lên nắm quyền ở Tây Ban Nha và chính phủ mới hứa hẹn sẽ cải cách để xoa dịu các nhà cách mạng Mexico. Đáp lại, phe bảo thủ Mexico kêu gọi độc lập như một phương tiện để duy trì vị trí đặc quyền của họ trong xã hội Mexico.
Đầu năm 1821, Agustín de Iturbide, thủ lĩnh của lực lượng Bảo hoàng, đã đàm phán về Kế hoạch Iguala với Vicente Guerrero. Theo đó, Mexico sẽ được thành lập như một chế độ quân chủ lập hiến độc lập, vị trí đặc quyền của Giáo hội Công giáo sẽ được duy trì, và người Mexico gốc Tây Ban Nha sẽ được coi là ngang hàng với người Tây Ban Nha thuần chủng. Người Mexico mang dòng máu bản địa thuần chủng hoặc người lai sẽ có ít quyền hơn.
Iturbide đã đánh bại các lực lượng Bảo hoàng kiên trì phản đối độc lập, và vì thiếu tiền, lương thực và quân đội, phó vương (viceroy) mới của Tây Ban Nha đã buộc phải chấp nhận nền độc lập của Mexico. Vào ngày 24/08/1821, Phó vương Tây Ban Nha Juan de O’Donojú đã ký Hiệp ước Córdoba, phê chuẩn kế hoạch biến Mexico thành một chế độ quân chủ lập hiến độc lập. Năm 1822, vì không có vị vua nhà Bourbon nào cai trị Mexico, nên Iturbide được tuyên bố là hoàng đế của Mexico. Tuy nhiên, đế chế của ông chỉ tồn tại trong thời gian ngắn, và vào năm 1823, các nhà lãnh đạo cộng hòa Santa Anna và Guadalupe Victoria đã lật đổ Iturbide và thành lập một nước cộng hòa, với Guadalupe Victoria là tổng thống đầu tiên.
