Nguồn: “Mussolini re-establishes a fascist regime in northern Italy,” History.com (truy cập ngày 22/9/2015).
Biên dịch & Hiệu đính: Nguyễn Huy Hoàng
Vào ngày này năm 1943, Benito Mussolini, nhà độc tài bị lật đổ của nước Ý, đã thành lập một nước cộng hòa phát xít mới – dưới sự chỉ đạo của những ông chủ người Đức mới của mình – mà ông “cai trị” từ trụ sở ở miền Bắc nước Ý, có tên gọi chính thức là Cộng hòa Xã hội Ý.
Tháng 7 năm 1943, sau một cuộc bỏ phiếu “bất tín nhiệm” của Đại Hội đồng Phát xít, Mussolini bị lật đổ và nhanh chóng bị quản thúc tại gia. Quần chúng nước Ý, những người từng rất nhiệt tình ủng hộ Mussolini vì những lời hứa của ông về một “đế chế” Ý mới, giờ đây trở nên khinh bỉ ông vì thất bại nhục nhã mà họ phải chịu đựng trong chiến tranh. Nhưng Mussolini vẫn còn một người hâm mộ – Adolf Hitler.
Tướng Pietro Badoglio, người lên nắm quyền thay cho Mussolini, biết rằng sẽ có một nỗ lực nhằm giải thoát nhà lãnh đạo (Duce) cũ khỏi nơi giam giữ, nên đã đưa Mussolini tới một khách sạn ở dãy Appennine. Bất chấp sự hiện diện của một đội quân cảnh sát vũ trang, toán biệt kích của Đức đã táo bạo tấn công đỉnh núi Appennine từ trên không, đột kích khách sạn, và đưa Mussolini tới trụ sở của Hitler ở mặt trận nước Nga.
Mussolini không thể chờ đợi được lâu và muốn quay trở về Ý để giành lại quyền lực. Nhưng những “ông chủ” người Đức của Mussolini không có ý định cho phép ông trở về khung cảnh thảm họa vì họ cho là ông không đủ năng lực. Vì vậy, để làm yên lòng và cũng để kiểm soát Mussolini, ông được đưa tới một vùng Đức chiếm đóng ở miền Bắc nước Ý, Gargnano, giáp hồ Garda.
Mussolini bắt đầu thiết lập một phiên bản cải tiến của chủ nghĩa phát xít, một phiên bản được cho là đã có những bài học từ sai lầm trong quá khứ và bao gồm các cuộc bầu cử và tự do báo chí. Bản “Tuyên ngôn Verona” của Mussolini là cương lĩnh của nền cộng hòa phát xít mới – Cộng hòa Sàlo – nơi các cơ quan chính phủ của ông đã trốn chạy sau khi Ý đầu hàng quân Đồng Minh.
Dĩ nhiên, chưa bao giờ có cuộc bầu cử nào trong nền cộng hòa phát xít mới, và cũng không có quyền tự do nào hết. Sàlo chỉ nhỉnh hơn một chút so với một nhà nước cảnh sát đình trệ với lực lượng áo đen (tức các thành viên Đảng Phát xít) – đã mục ruỗng, suy đồi, và ảo tưởng. Còn Mussolini, đã rời khỏi Sàlo, tới ẩn náu tại hồ Garda, không kiểm soát được gì. Ông không hơn gì một con rối trong tay người Đức, thực hiện chương trình tuyên truyền chống Đồng Minh và báo thù những kẻ phản bội trong hàng ngũ đảng cho bản thân và cho những ông chủ người Đức của mình bằng cách ra lệnh hành quyết các cựu thành viên Đại Hội đồng Phát xít – trong đó có cả con rể của mình, Galeazzo Ciano.
Cuối cùng, quân đội Đồng Minh tiến vào miền Bắc nước Ý, đặt dấu chấm hết cho chính quyền Sàlo và nền cai trị bù nhìn của nó.
Ảnh: Mussolini (áo măng tô đen) được lính Đức giải cứu khỏi nơi giam giữ của ông ở Campo Imperatore ngày 12 tháng 9, 1943. Ảnh do Toni Schneiders chụp, được lưu trữ tại Văn khố Liên bang Đức, http://www.bundesarchiv.de/.
