Nguồn: “Russia’s brutal mercenaries will struggle to make their mark in Ukraine”, The Economist, 03/04/2022.
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Đầu tiên, nhìn vào góc trên cùng của bức ảnh, nơi có bốn người đàn ông mặc quân phục và khung cảnh có vẻ thật nhẹ nhàng. Một người mỉm cười. Một người khác vừa phì phèo điếu thuốc, vừa trừng mắt nhìn vào ống kính. Rồi hãy nhìn xuống chân họ, và bạn sẽ thấy một cái đầu bị chặt rời nằm trên sàn bê tông. Trước khi chặt đầu nạn nhân, những người đàn ông này đã quay một đoạn video, ghi lại cảnh họ cười cợt trong lúc dùng búa tạ đập vào tay và chân nạn nhân. Vụ việc xảy ra ở Syria vào năm 2017. Nạn nhân được cho là đã đào ngũ khỏi quân đội Syria, và những kẻ giết anh nhiều khả năng là người Nga. Ít nhất một trong số họ đã được xác định là đặc nhiệm của Tổ chức Wagner, một đơn vị lính đánh thuê Nga có mối liên hệ với tình báo quân đội nước này. Tổ chức này bị tình nghi, không phải lần đầu tiên, là đang hoạt động ở Ukraine.
Là nhóm lính đánh thuê nổi tiếng nhất của Nga, Wagner có liên hệ trực tiếp với Tổng thống Vladimir Putin. Đơn vị này lần đầu tiên nổi lên ở Ukraine vào năm 2014, khi Nga cố gắng chia cắt khu vực Donbas ở miền đông. Lúc ấy, Wagner cung cấp một trong những dịch vụ mà Putin cần từ lính đánh thuê: khả năng phủ nhận. Lính đánh thuê có thể đảm nhiệm vai trò chiến binh ly khai một cách đáng tin hơn những người lính Nga thực sự. Kể từ đó, đơn vị này đã được triển khai tới một loạt quốc gia, bao gồm Syria, Libya, Mali, và Cộng hòa Trung Phi, cũng như ở Sudan và Venezuela, để hỗ trợ hoặc dựng lên những nhà độc tài mà Putin ủng hộ.
Ngày nay, ở Ukraine, Putin không còn có thể hy vọng vào khả năng phủ nhận mà Wagner mang lại, cũng không thể thu lợi từ một dịch vụ khác của lính đánh thuê – đó là cắt giảm con số thương vong của những người lính mà gia đình họ có thể thắc mắc tại sao thân nhân của họ phải hy sinh. Vì Nga hiện có khoảng 190.000 quân ở Ukraine, nên dù có tận vài nghìn lính đánh thuê Wagner đi chăng nữa thì cơ hội thay đổi kết quả của cuộc chiến vẫn là rất nhỏ. Tuy nhiên, họ có thể khiến cách thức tiến hành chiến tranh trở nên man rợ hơn. Để thực hiện nhiệm vụ ở Ukraine, các nhà tuyển quân Nga đã tiếp cận với những người từng bị từ chối trong quá khứ, vì có quá ít kinh nghiệm hoặc có lý lịch đáng ngờ. “Họ đang tuyển bất cứ ai có thể,” Ilya Rozhdestvensky, một nhà báo Nga có kinh nghiệm theo dõi lính đánh thuê lâu năm cho biết.
Tổ chức này được cho là lấy tên theo nhà soạn nhạc yêu thích của Hitler, Wagner, cũng là mật danh của người sáng lập, Dmitry Utkin. Utkin là một cựu binh thuộc lực lượng tình báo quân sự Nga, GRU, người đã chiến đấu trong cả hai cuộc chiến tranh Chechnya, và sau đó trở thành chỉ huy một đơn vị tinh nhuệ Spetsnaz, hay còn gọi là lực lượng đặc nhiệm. Còn rất nhiều liên hệ giữa Wagner với quân đội Nga. Trại huấn luyện ở Nga của tổ chức này nằm gần một căn cứ GRU. Tại Libya, Syria, và Venezuela, máy bay quân sự Nga đã tham gia vận chuyển các đặc nhiệm Wagner; còn tại Libya, quân đội Nga cũng được cho là đã tiếp tế đầy đủ cho lực lượng này. Một danh sách mua sắm khí tài quân sự, bao gồm xe tăng, hệ thống radar tiên tiến, và hàng trăm khẩu súng trường Kalashnikov đã được tìm thấy trong một tài liệu của Wagner được thu hồi ở Libya. Một số thiết bị nhiều khả năng chỉ có thể được cung cấp bởi quân đội Nga. Các đặc vụ Wagner thường sử dụng hộ chiếu được cấp bởi một cơ quan đặc biệt có liên hệ với Bộ Quốc phòng – đây cũng chính là nơi cấp hộ chiếu của hai kẻ đã âm mưu ám sát Sergei Skripal ở Anh vào năm 2018. Năm 2020, khi Belarus bất ngờ bắt giữ 33 người Nga được cho là thuộc Wagner, Putin đã bày tỏ sự quan tâm cá nhân, và giúp họ được trả tự do. Kimberly Marten của Trường Barnard thuộc Đại học Columbia, tóm tắt rằng: “Nhóm này hoàn toàn không độc lập.”
Giống như tất cả các lực lượng đánh thuê khác ở Nga, Wagner không chính thức tồn tại, vì luật pháp Nga không cho phép hoạt động đánh thuê. Tuy nhiên, vào năm 2018 , Putin đã thừa nhận sự tồn tại của tổ chức này, ẩn ý rằng công việc của họ là không có vấn đề gì, miễn là chúng nằm bên ngoài biên giới Nga. Ông nói: “Họ có quyền được làm việc và thúc đẩy lợi ích kinh doanh của mình ở bất kỳ đâu trên thế giới.” Điều đáng ngạc nhiên là các nhà chức trách Nga tỏ ra không mấy quan tâm đến việc buộc lực lượng Wagner phải chịu trách nhiệm về hành vi của họ, bao gồm cả vụ tra tấn ở Syria.
Khoảng 10.000 người được cho là đã làm việc cho Wagner kể từ khi tổ chức này thành lập, hầu hết trong số họ là cựu binh Nga có kinh nghiệm chiến đấu. Những người tuyển quân được cho là ưa thích những ứng viên có kỹ năng quân sự chuyên biệt và không có tiền án. Công việc này được trả lương khá cao: những người lính đánh thuê phục vụ ở châu Phi nhận được tới 4.000 USD/tháng. Dù lính đánh thuê Wagner được cử đi thực hiện các nhiệm vụ phục vụ lợi ích địa chính trị của Nga, tổ chức này cũng đã kiếm được rất nhiều tiền nhờ các hoạt động liên quan. Tại hầu hết các nơi Wagner hoạt động, chẳng hạn như Mali hoặc Cộng hòa Trung Phi, nhóm này được chính quyền địa phương trả tiền. Đôi khi, thỏa thuận còn bao gồm cả việc cấp quyền kiểm soát các mỏ vàng hoặc kim cương cho Wagner, hoặc cho các công ty có liên hệ với nhà bảo trợ chính của tổ chức này, Yevgeny Prigozhin. Ở Syria, Prigozhin đang thu lợi từ các mỏ dầu, còn ở Mali, Wagner được cho là bỏ túi 10 triệu USD/tháng.
Đôi khi, Prigozhin cũng có căng thẳng với một số quan chức Nga, chẳng hạn như Bộ trưởng Quốc phòng, Sergei Shoigu. Năm 2018, các đợt không kích của Mỹ đã giết chết khoảng 200 lính đánh thuê Nga, những người đã tấn công một tiền đồn của người Kurd do Mỹ hậu thuẫn, nằm gần Deir al-Zour ở miền đông Syria. Quân đội chính quy của Nga được cho là đã làm rất ít để giúp lính của Wagner tránh được cuộc tàn sát này. Tuy nhiên, Wagner dường như vẫn có thể phục hồi sau những thất bại như vậy, có lẽ là nhờ các mối quan hệ của Prigozhin trong Điện Kremlin.
Khi còn là một thanh niên, Prigozhin từng thụ án trong một nhà tù Liên Xô, và sau khi ra tù, ông ta mở một quầy xúc xích ở St. Petersburg. Từ khởi đầu khiêm tốn đó, ông bắt đầu đa dạng hóa, kinh doanh các nhà hàng thu hút giới thượng lưu của thành phố. Sau khi Putin trở thành tổng thống vào năm 2000, ông bắt đầu đưa các vị khách quyền lực đến nhà hàng của Prigozhin. Tổng thống George W. Bush được cho là đã dùng bữa tối với patê gan vịt, trứng cá muối đen, và bít tết cùng nấm bụng dê tại New Island, một nhà hàng nổi trên sông Neva thuộc quyền sở hữu của Prigozhin. Những hợp đồng béo bở cho phép Prigozhin cung cấp thức ăn cho quân đội đã sớm theo sau. Dần dần, ông được giao những nhiệm vụ quan trọng hơn, bao gồm nhóm lính đánh thuê mà sau này sẽ trở thành Wagner, và một đội quân chiến binh mạng (troll farm) trên Internet – có tên chính thức là Cơ quan Nghiên cứu Internet, vốn bị Robert Mueller, một công tố viên đặc biệt, truy tố vì can thiệp vào cuộc bầu cử tổng thống Mỹ năm 2016.
Dù có các hoạt động mang về nhiều lợi nhuận, ‘thành tích’ của Wagner không hẳn là tốt. Tổ chức này đã giúp hiện thực hóa các mục tiêu của Putin tại Donbas vào năm 2014, cũng như trong giai đoạn sau đó. Và ở Syria, lính đánh thuê Wagner được cho là đã đóng vai trò quan trọng trong việc tái chiếm thành phố cổ Palmyra từ tay Nhà nước Hồi giáo, và giúp quân đội Nga duy trì quyền lực cho Tổng thống Bashar al-Assad. Nhưng vào năm 2019, khi Wagner được thuê để chống lại các chiến binh thánh chiến ở miền bắc Mozambique, nhóm này đã rút lui nhanh chóng sau khi ít nhất 7 người trong số họ bị giết. Tại Libya, khoảng 1.000 lính đánh thuê Nga đã chiến đấu cùng Khalifa Haftar, một vị tướng nổi dậy, chống lại chính phủ không được công nhận. Họ đã thất bại trong việc lật đổ chính phủ và bị cáo buộc phạm tội ác chiến tranh, gồm cả việc sát hại dân thường. Tại Cộng hòa Trung Phi, khoảng 2.000 lính đánh thuê Wagner đang hỗ trợ Tổng thống Faustin-Archange Touadéra. Tuy nhiên, họ còn lâu mới diệt trừ được những kẻ nổi loạn đang muốn lật đổ ông.
Trong vòng sáu tháng qua, khoảng 1.000 đặc nhiệm Wagner đã đến Mali. Theo một báo cáo của Liên Hiệp Quốc, họ đã bị buộc tội tham gia cùng với binh lính Mali trong một vụ hành hạ khoảng 30 người, tưới xăng và thiêu sống họ. Trong lúc đó, các chiến binh thánh chiến vẫn tiếp tục tiến lên.
Các báo cáo về việc lính Wagner đến Ukraine xuất hiện chỉ vài ngày sau khi xảy ra cuộc xâm lược. Cơ quan an ninh Ukraine thông báo rằng lính đánh thuê đã được điều động đến Kyiv để ám sát Tổng thống Volodymyr Zelensky cũng như các quan chức cấp cao khác. Tuy nhiên, không có xác nhận độc lập nào để kiểm chứng những khẳng định đó, và các nhà phân tích và nhà báo theo dõi Wagner cho rằng việc sử dụng đơn vị này cho một nhiệm vụ nhạy cảm như vậy là không chắc chắn. Lính đánh thuê có vẻ không chiến đấu cùng với các đơn vị quân đội chính quy Nga tiến đánh từ Nga, Belarus, và Crimea. Các cơ quan an ninh Ukraine đã tiết lộ thông tin về chỉ hai người lính có mối liên hệ với Wagner trong số những người Nga bị bắt làm tù binh; thậm chí hai người đó còn khai rằng, dù đã chiến đấu cho Wagner trong quá khứ, nhưng nay họ đến Ukraine trong hàng ngũ quân đội chính quy của Nga.
Thay vào đó, người ta cho rằng lính đánh thuê đang được điều động đến các khu vực Donetsk và Luhansk, để tăng cường cho các lực lượng ly khai đang cố gắng phá vỡ các phòng tuyến mà Ukraine thiết lập. Bộ Quốc phòng Anh ngày 28/03 cho biết họ dự kiến Wagner sẽ triển khai hơn 1.000 lính đánh thuê ở miền đông Ukraine, bao gồm cả các chỉ huy cấp cao.
Cho đến nay, những người được cử đến Ukraine dường như không thuộc nhóm Wagner nòng cốt, mà chỉ là lính mới, tham gia các nhiệm vụ đột xuất. “Họ đang sử dụng cơ sở hạ tầng cũ của Wagner – căn cứ, các kênh tuyển dụng,” Ilya Barabanov, một nhà báo người Nga đã đưa tin nhiều về nhóm này cho biết. “Nhưng đó không phải là những gì chúng ta quen gọi là ‘Wagner’.” Tình báo quân sự Ukraine đã gọi những người lính đánh thuê hoạt động trong cuộc chiến hiện tại là “Liga”, tiếng Ukraine có nghĩa là “liên quân.” Các tân binh này được trả 200.000 rúp (2.367 USD) mỗi tháng, hơn gấp nhiều lần so với những gì mà lính chính quy thông thường nhận được.
Phía Nga cũng có thể chuyển hướng sang những binh sĩ đến từ Syria hoặc những nơi khác, vốn đã từng chiến đấu cùng với Wagner. Bộ trưởng Quốc phòng Nga Shoigu tuyên bố với Putin rằng 16.000 “tình nguyện viên” từ Trung Đông đã sẵn sàng đến chiến đấu ở Ukraine. Các video từ Cộng hòa Trung Phi cũng chứa hình ảnh các nhóm nhỏ đàn ông châu Phi có vũ trang tuyên bố họ muốn chiến đấu cho Nga ở Ukraine. Dù cho đến nay có rất ít bằng chứng về việc có một lực lượng đáng kể đang hướng về Ukraine, nhưng các chiến binh nước ngoài vẫn có thể giúp tăng quân số, bên cạnh việc dùng lính đánh thuê. Tuy nhiên, họ có thể không thực sự có động lực chiến đấu. Marten lập luận rằng nhiều người có thể bị “cưỡng ép” chiến đấu, giống như đã từng xảy ra khi Nga cử lính Syria đến hỗ trợ Haftar trong nỗ lực thất bại ở Libya. Trong suốt một thập niên nội chiến tại quê nhà, binh lính Syria cho thấy họ giỏi trộm cắp đồ gia dụng và buôn bán ma túy hơn là chiến đấu.
Tình báo phương Tây cho rằng một số lính đánh thuê của Wagner có thể sẽ rời Libya đến Ukraine. Thậm chí một số có thể khởi hành từ Cộng hòa Trung Phi. Nhưng hiện tại, các dấu hiệu của việc chuyển quân vẫn còn hạn chế. “Không ai hủy bỏ hợp đồng thương mại ở những nơi khác,” Barabanov lưu ý. Thật vậy, ngay sau khi cuộc chiến ở Ukraine bắt đầu, Wagner đã cử thêm nhiều lính đánh thuê tới Mali, nâng tổng số lính ở đó lên khoảng 1.000 người, một quan chức quân đội Pháp cho biết. “Chúng tôi nghĩ rằng sẽ không có tác động lớn tới việc triển khai lính đánh thuê ở Mali và Cộng hòa Trung Phi,” quan chức này nói thêm, dù bản thân ông tin rằng Wagner cũng sẽ có thể hoạt động ở Ukraine. Ngay cả khi thực sự có thêm nhiều lính đánh thuê Nga đến Ukraine, hồ sơ cho thấy những đóng góp của họ cho động lực của cuộc xung đột sẽ ít hơn là cho danh sách tội phạm chiến tranh đang ngày một kéo dài.
Tác động của lính tình nguyện nước ngoài trong cuộc chiến Ukraine là gì?
